“Кара әле, яраталар икән Фирдүсне Самарада!” – дип уйлап куйдым халык белән шыгрым тулы залга килеп кергәч. Иң арттагы бер-ике рәттә генә сирәк-мирәк буш урыннар күренә иде. Салават, Айдар Галимов, Хәния Фәрхи кебек “йолдызлар”ның концертлары гына бездә, гадәттә, шулай уза. Хәзер шушы сафка Фирдүс Тямаев та басты булып чыгамы? Ә бу аның Самарада икенче тапкыр гына чыгыш ясавы бит әле.

Җырчыны халык көчле алкышларга күмеп каршы алды. Берничә җырын башкаргач, сәхнәгә чәчәк бәйләмнәре белән дә күтәрелә башладылар, колагына пышылдап, ниндидер үтенечләрен дә белгерттеләр.

Сүз дә юк, ягымлы инде үзе Фирдүс. Елмаеп-көлеп кенә сөйләшә, күзләре янып тора, костюмнары тыйнак, зәвык белән тегелгән. Ә дәртлелеге белән ул бөтен залны җанландырып җибәрә, үзе иҗат иткән җырларын җанын-тәнен биреп, йөрәге аша үткәреп башкара, тавышы да йөрәк түренә үтеп керерлек моңлы, матур.  Һәм боларның барысы да, һичшиксез, мактауга лаек. Тик менә аның җырлары гына барысы да бер калыпта, ягъни бер көйгә язылган төслерәк, такмак сыманрак тоелды.  Әйе, алар матур, дәртле, тик менә аеруча тирән тәэсирләр калдырып,  озакка истә кала торганнардан түгел. Җыр сүзләрендә дә артык мәгънә күренми кебек. Танылган шагыйрь, тәнкыйтьче Рөстәм Закиров үзенең блогында “Макетчылык кәсафәте” дигән мәкаләсендә:

“Сөям, җаным, өзелеп сөям,

Сөю бар ул дөньяда! - өметле башлам. Әмма калган ике юлы, бер авылдашым әйтмешли, “хараплар итә балага дигән боламыкны”:

Ышан, җаным, син булмасаң,

Авыр миңа бу дөньяда!

(“Дөньяда”ны һич югы “җон яза” дип рифмалаштырып булыр иде...") - дип яза.

Ләкин Фирдүсне барыбер яратты тамашачы. Бәлки, ул үзен сәхнәдә бик тә гади тотканга һәм тамашачыларны үз иткәнгәдер. Тик кайчак бу гадилек бик үк яхшы да түгел икән. Менә Фирдүс тә бигрәк тә гади булып чыкты. Аның тупас мәзәкләреннән тамашачыларның кайберләре “егылып-егылып” көлде.  Күпләргә бервакытны Башкортостанга гастрольләр белән барган Фирдүснең һәм аның төркемдәшләренең кымыз эчеп, эчләре китүе шулкадәр ошады ки, алар артистның бу сүзләрен көчле алкышларга күмеп тыңладылар. Ә инде шул көнне ап-ак костюмын кигән Тямаевның сәхнәдә чыгыш ясаганда “эчендәге кымызның атуы” (бу җырчының сүзләре) турында ишеткәч, миңа инде аның өчен бөтенләй оят булып китте. Аның шушы “атудан” соң чыккан исен сәхнәдә аның артында басып торучы музыкантлары ике сәгать буена иснәп торуы турында да бик тә ләззәтләнеп сөйләде Фирдүс. Күпме концертларга йөрергә туры килде, ә бу кадәре тупас юморны беренче тапкыр ишетүем!

Яшь, ягымлы бу җырчы урынында миңа мондый хәлләрне (алар уйлап чыгарылган булсалар да) якын дусларга да әйтергә уңайсыз булыр иде, ә ул бу турыда 500гә якын кеше утырган зал алдында сөйләп тора! Ә бит тамашачылар арасында яшь кызлар да бар иде. Ичмасам, алар алдында оят булырга тиеш булгандыр бит инде аңа. Бер абый түзмичә, залдан чыгып китеп:  “И, Аллам, бу нинди юмор инде. Теләсә нәрсә сөйлиләр. Башка рәтлерәк мәзәкләр табып булмый микәнни?!” - дип сыкранды.

Тора-бара тагын да “кызыграк” була башлады. Сәхнәгә юмор осталары Әбри-Хәбри белән Фәрит Галиев чыгып, халыкка “төнге күбәләкләр”, “таза ботлы хатыннарга соклану”, “җилбәзәк Машка” турында җырлар башкардылар, мәзәкләр сөйләделәр. Аларның “Син утырсаң яннарыма, җан керә чалбарыма” дигән такмагы да кайберәүләргә, аеруча хатын-кызларга, хуш килде. Мондый әшәкелек зәңгәр экраннарда да, тормышта да җитәрлек. Хәзер инде менә кешеләрдә культура тәрбияләргә тиеш булган урыннарда узган тамашаларда да без шушындый билдән түбән мәзәкләр тыңларга мәҗбүрме? Бәдрәф, гафу итегез, темасыннан ерак булган кешене уйланырга мәҗбүр итүче, әхлакый нормалар тәрбияли торган акыллы, тирән мәгънәле, фәлсәфи мәзәкләр дә бетмәгән бит дөньяда!

Фирдүс Тямаев шушы мәзәкләре урынына күбрәк җырларын яисә концертта чыгыш ясаган шул ук “Сәйдәш” бию ансамбле матур-матур биюләрен башкарса, яхшырак булыр иде түгелме? Ә бит “сәйдәш”леләрнең бик тә оста биючеләр икәнлеге күренеп тора. 

Шушы күңелсез мизгелләрне бераз оныттырып, концертны яшь җырчылар Рәфис Кәлимуллин белән Резеда Әхмәтвәлиева бизәделәр. Бигрәк тә Рәфиснең шулкадәр саф, тигез, моңлы тавышы сокландырды. Бу егетнең җырчы буларак киләчәге өметле булырга охшаган.

Фирдүснең тәнәфес ясамавы да кайберәүләргә ошап бетмәде. Ике сәгатьтән артык урындыкта утырган күпләр инде түзә алмыйча, чыгып-чыгып та керделәр. Балалар да шаулый башлады. Бу тирә-якта утырган тамашачыларга комачауламый калмады, билгеле.

Ә менә Фирдүснең концерт ахырында “Чәчәкләр язмышы” дигән җыры күңелгә ятты. Монда инде, шөкер, ямьсез сүзләргә дә, шакшы мәзәкләргә дә урын юк иде. Җырның сүзләрен аның әнисе, ә көен ул үзе иҗат иткән. Бу тирән эчтәлекле, мәгънәле җыр булып чыккан. Һәм аны башкарганда Фирдүс тә ничектер җитдиләнеп, тормыш, язмыш турындагы уйларга чумып, акыллы фикерләр әйтте.

“Күпме кеше - шулкадәр фикер” дигәндәй, әлбәттә, язмадагы бу уйлар белән килешмәүчеләр күп булыр. Әнә бит, җырчының концертында зал тулы халык үзен бик тә яратып кабул итте. Әмма кызык: ул аның шакшы мәзәкләренме, әллә җырларынмы күбрәк яратты икән? Тик без, журналист буларак, җыен юк-бар сөйләүчеләрне түгел, ә халыкта әхлакый сыйфатлар тәрбияләүче зыялы, зәвыклы җырчыларны пропагандаларга тиеш. Шуңа күрә Фирдүс Тямаев үзенең концертларыннан арзан сыйфатлы, тупас мәзәкләрен алып ташлап, концертларын югарырак дәрәҗәгә күтәрсә иде дигән теләк юк түгел. Һәм, гомумән, җыр-моң, бию тамашаларында андый юмор бөтенләй кирәкме икән соң?!  Һәрнәрсәдә дә чама дигән төшенчә бар бит. Шуңа күрә популярлык артыннан куып, шул чаманы онытып җибәрмәскә кирәктер, мөгаен. Югыйсә, зәвыклы тамашачының мондый түбән юморлы, такмактай җырлы концертларга килми башлавы да мөмкин...

Автор фотосурәте. 

Фото # 1

Фото # 2

Фото # 3

Фото # 4

Фото # 5

Фото # 6

Фото # 7

Фото # 8

Фото # 9

Фото # 10

Фото # 11

Фото # 12

Фото # 13

Фото # 14

Фото # 15

Фото # 16

Фото # 17

Шамил АБДЮШЕВ фотолары.

- Очрашуга әзерләнгән вакытта сезнең белән булган әңгәмәләрнең шактыен укыдым да, безнең бүгенге сөйләшүне башкачарак булсын иде дип уйлап куйдым. Сезнең хактагы биографик белешмәне теләгән кеше әңгәмәбез ахырында да укый ала. Шуңа күрә, каршы булмасагыз, сөйләшүебезне ниндидер “сорау-җавап” кысаларына кертмик, ничек бара – шулай барсын. Сүз башы өчен Интернетта бер тавыш бирү турында сөйләп китим әле. Күптән түгел мин иң матур татар ир-атлары топ-рәте туплаучы сайтка юлыктым.

- Ой-ой...

- Анда мин таныган, мин танымаган кешеләр дә бар: Марат Сафин, Марат Башаров һ.б.. Яхшы белгәннәрдән, мәсәлән, Г.Камал театры артисты Фәнис Җиһаншинны күреп куанып алдым. Шунда: “Ринат Таҗетдиновны кертергә кирәк!” – дигән җөмлә дә күрдем, Сезнең Муса Җәлил ролендәге фоторәсемегез дә тәкъдим ителгән. Мин дә моны күтәреп чыккан кеше белән килешәм, моңа татар тамашачысы да тулаем кушыладыр: Сез татар сәхнәсенең иң сөйкемле артистларының берсе. Ә менә үзегез моңа ничек карыйсыз?

- Мин үзем Интернетны белмим, балалар керәләр, карыйлар. Ләкин факт кызыклы. Кайвакыт яшь чакта төшкән киноларны карап, “ничего” гына булганмын икән дигән уй килә. (Көлә). Кемнең башына килгәндер инде мине мондый исемлеккә кертү...

- Моны Сезне белгән кеше эшләгәндер...

- Олы яшьтәге артист өчен бу куркыныч әйбер түгел, миңа калса, әйбәт әйбер. Шулай да сәнгать яшьлекне ярата. Театр сәнгате алай ук түгел, анда яшьләр дә, олылар да кирәк, урта буын да бик кирәк. Ә менә олы җырчыларны тыңлавы әллә ничек, аларны карамыйча гына тыңларга була. Әлеге топта Фәниснең булуы бик яхшы: ике метрлы, кыяфәте бик чибәр. Өстәвенә ул бик яхшы актер да булып килә. Шуңа күрә болай дип әйтим, бу хәбәргә әллә ни сөенмәдем, көенмәдем дә. Искә алалар икән, димәк, кешеләр күңелендә ниндидер эз калган.

- Сезне яшьләр беләләр дигәнне аңлата бит. Чөнки Интернетта күбесенчә яшләр утыра...

- Шулай анысы. Әле Муса Җәлил ролендәге рәсем дидең, анысы очраклы түгелдер. Ул чор, Муса Җәлил ролен уйнаган еллар театрның бик нык гөрләгән чагы, Туфан Миңнуллин һәм Марсель Сәлимҗановның бергә эшләп, бергә күп шедеврлар иҗат иткән вакытлары. Онытырлык та түгелдер, чөнки тамашачылар ул вакытларны һаман да искә алалар. Күп кешедән ишетергә туры килә, безнең яшьтәге әбиләр дә очрый инде, бетте бит инде театрыгыз дип сөйлиләр. Яшьләр юк, менә хәзер сез дә китсәгез, сезнең буын китсә, нәрсә кала уйнарга...

- Бәлки, алар күбрәк үз яшьлекләрен сагыналардыр?

- Ләкин бу фикерләр белән килешә алмыйм. Һәр дәвернең, һәр вакытның үз кешеләре туа, һичшиксез шулай ук артистлары да туачак. Талантлы кешеләр туа тора. Фәриткә (Бикчәнтәев) күп сүз әйтелә, тик бит бездә Фәрит дәрәҗәсендәге, аның белән чагыштырырлык башка режиссер юк.

Юкса башта ул безне дә куркыткан иде. Аныңча эшләү кыен, күнегелмәгән иде. Бүгенге көн күзлегеннән карап эш итә, эшен нечкә ысуллар белән алып бара. Ювелир кебек ясый ул спектакльләрне.

- Нюансларда күп уйный...

- Һәм бу бик әйбәт. Чөнки без Марсель Хәкимович белән эшләп ияләшкән идек. Ул спектакльне эре-эре “рәсемнәр” белән ясый, үзе давыл кебек иде. Фәриттә башкача, һәм соңгы спектакль (Т.Миңнуллин “Мулла”) моны бик яхшы күрсәтте. Бик күпләр Туфанны дөрес аңламыйлар дип уйлыйм. Туфан бит мулла турында язмаган. Җәмгыятьне бетерүче куркыныч көчләр турында язган ул! Күптән түгел укыган рецензиядә дә моны күпләрнең аңлап җиткермәве сизелә, бөтенләй идеясен дөрес аңламаганнар. Фәрит Туфанны аңлап алган, тик Туфан аны аңлап бетерми иде кебек...

- Без күптән түгел генә Фәрит белән сөйләштек бу темага. Алар бер-берсен саклабрак, үпкәләтмәскә тырышып, артык якынаймыйча аралашканнар. Моның турында әтинең язмаларында укып була. Ләкин “Мулла” спектаклендә алар бер-берсенә якынайганнар кебек тойдым.

- Миңа калса, шулай ул. Фәрит Туфанны, аның ролен тулысынча аңлады кебек. Ныклап уйлап карасаң, татар театрының бер буыны Туфан әсәрләрендә үсте. Мин шәхсән бары тик аның пьесаларында уйнап зур исемнәргә лаек булдым. “Моңлы бер җыр”, “Монда тудык, монда үстек” - шулар өчен мин СССР дәүләт премияләре алдым.

Марсель Туфанны бик яхшы аңлый иде. Алар бергә эшлиләр иде. Ләкин дусларча гына яшәделәр дип әйтмәс идем. Конфликтлары кайвакыт бик каты булды. Бер-берсе белән килешмичә, бәрелешеп алалар иде.

- Аларның темпераментлары бер-берсенә якын... Фәрит башка холыклы. Аннан соң ул бит Казан малае, әти гел авылны алга планга тартып чыгара иде. Чынлыкта исә, аның әсәрләрендә авыл – урын, ә күтәргән проблемалары авылныкы гына түгел, гомумкешелек проблемалар. Ринат абый, әңгәмәбезне икенче яккарак җибәрик әле... “Кол Гали” спектаклен искә төшерәсем килә. Ул үзенә күрә бер революция иде. Шул вакытта киң катлам кешеләр өчен бу спектакль безнең татар тарихы белән беренче танышу иде кебек. Күпләр, мөгаен, кайбер әйберләрне беренче мәртәбә ишеткәндер дә әле.

- Бәлки...

- Сезнең Кол Гали нык тәэсир иткән иде. Бер яктан карасаң, ул герой, каһарман, үз илен яклаучы. Икенче яктан, бик гади, яхшы таныш кебек. Һәм анда Сезгә хас сәхнә сөйкемлелеге.

- Беләсеңме, бу бит Нурихан абый Фәттахның беренче пьесасы. Ул аны килеп укыгач, без шаккаттык. Ул вакытта Кол Галиләр киң катламга билгеле түгел иде. Бу пьеса үзе бер вакыйга булды. Менә дигән язучы, ләкин моңа кадәр пьеса язган кеше түгел бит. Кинәт кенә драма әсәре яза. Трагедия. Марсель Хәкимовичның төп рольне миңа ышанып тапшыруы да гаҗәеп. Кол Гали турында укый башладым. Ул вакытта безнең галимнәребез, язучыларыбыз турында хәзерге кебек китаплар бик күп түгел иде. Бүген менә “Җыен” фонды шундый шәп китаплар чыгара, мин шуларны гына укыйм.

Марсель бик тырышып, бар игътибарын биреп куйды бу пьесаны. Баштарак Кол Галине күбрәк галим, язучы итеп күрсәтергә тырыштык, тик автор аны герой итеп язган. Ул бирешми, сугыша, үз иленең патриоты. Без аны герой гына итеп күрсәтмичә, халкы, теле, дине турында уйлаучы итеп тә, чыннан да сөйкемле кеше итеп бирергә тырыштык. Халык “Кол Гали” спектаклен бик яратты.

- Театр тәрбияли дип әйтәләр, бу сүзләр шул “Кол Гали” кебек спектакльләрне күздә тотып әйтеләдер. Ул вакытта сәхнәдән татарның данлыклы тарихы турында сөйләгәндә, театр мәктәптә укытылырга тиешле тарих дәресләре урынына булган бит инде.

- Туфанның да шундый әсәре бар бит!

- Сез “Канкай углы Бәхтияр”ны әйтәсездер? Мин дә аның турында сорамакчы идем. Сез бу спектакльдә Теләчев ролен башкардыгыз...

- Миңа шундый ошый иде бу роль. Ихластан әйтәм, яратып уйнадым һәм халык тарафыннан әйбәт кабул да ителде. Аннан соң Шәүкәт абый (Биктимиров) белән уйнавы да рәхәт иде. Образ катлаулы, саташып киткән Теләчевның дөрес юлга басуын күрсәтү кирәк иде. Мулла бит ул, ихлас кеше...Дин кешеләре сәясәттән ераграк торырга тырыша, революцион эшләргә катышмыйлар бит. Халык ягына авуы шулкадәр әйбәт язылган... Катлаулы һәм уйлый торган образ, минем өчен якын булды. Аны телгә алмыйлар диярлек, ләкин ул минем өчен кадерле.

- Әтинең тагын бер пьесасын искә төшерик әле – “Диләфрүзгә дүрт кияү”не. Бөтенләй икенче төрле спектакль. Әллә нинди тирән фикерләр салынмаса да, тамашачы күңеленә кереп калган спектакль иде кебек.

- Театр артистлары оркестр чокырына төшеп, тезелеп басып аны кат-кат карыйлар иде. Марсельнең бик уңышлы эше. Анда ул безгә бик зур иркенлек бирде. Туфан кабул итте. Чәчрәп чыккан шампански шәрабе шикелле иде ул спекталь. Хәзер дә онытмыйлар аны. Кайда гына уйнамадык без аны. Татарстанны, Башкортстанны, Урта Азияне шуны уйнап чыктык. Шаккатырлык хәл, хәзер бара торган Диләфрүзне алай кабул итмиләр. Ә бит начар куелмаган – бик әйбәт.

- Андагы һәрбер персонаж – характерлы, ә менә сез уйнаган Җәмил тыйнак, азсүзле. Аны уйнавы кыен булгандыр. Ни өчен Диләфрүз аны сайлаганын исбатларга кирәк бит.

- Бик кыен булды. Карап торам, калганнарның характерлары искиткеч, уйнар өчен актерга бик зур мөмкинлекләр бар. Җәмилне бары тик ихласлылык, сөйкемлелек белән алырга мөмкин иде. Яшьрәк чак, йомшак, шуңа күрә Марсель аны миңа бирде дә. Һәм Җәмилем югалып калмады, аны яраттылар.

- Ринат абый, Сез уйнаган тискәре рольләр нигәдер искә төшми... Булдымы соң алар?

- Училищеда укып кайткач, мин “Көзге ачы җилләрдә” (Аяз Гыйлаҗев) җырлап, гармуннарда уйнап шундый бер матросны уйнадым. Халык аны бик әйбәт кабул итте. Шуннан соң Мостай Кәримнең “Җырланмаган җыр”ында мин бик тә кире газета редакторын уйнадым. Ул шулкадәр әшәке роль иде. (Көлә). Премьерасы үтте, Туфан килде яныма, карале, малай, син чыннан да актер икәнсең, ди. Ышандырдың, ышндырдың, ди. Әле һаман шушы сүзләре исемдә. Чөнки тискәре рольләрне дә уйнау җиңел түгел, уңай рольләрне уйнаудан җиңелрәк булса да. Кешенең тискәре якларын бик тиз эзләп табасың бит! (Көлә) Тискәре образларны мин шактый күп уйнадым. Тик аларны тискәре итеп уйнамаска тырышасың. Станиславский да әйтә бит, һәр тискәре рольдә уңай ягын эзлә, ди. Шуңа иң тискәресендә дә уңай якларын табарга тырышасың.

- Чыңгыз Айтматовның “Гүзәлем Әсәл” әсәрендәге Ильясыгыз тискәрерәк кебек...

- Әйе, ул уңай ук түгел. Әмма ләкин, шул ук вакытта начар кеше дә түгел! Ул чынлап торып ярата, тик... хыянәт итә. Ильясны һич тә кире образ дип санамыйм. Уңай, ләкин ялгышкан кеше генә ул. “Гүзәлем Әсәл” минем иҗатымда аерым урын алып тора. Ул куелган вакытта безнең баш режиссерыбыз Ширияздан абый Сарымсаков иде. Аннан соң директор булып Рәшидә апа Җиһаншина килде. Ул бу пьесаны Ташкентта күргән, ошаткан. Агакиши Ходжаев куйган спектакльне караган булган. Рәшидә апа кайтып Ширияздан абыйга менә шундый әйбәт әсәр бар, шуны куйык әле дип тәкъдим итә. Ширияздан абый килешми, Ильясны уйнарлык артист та юк дип хупламый. Шуннан соң Рәшидә апа Ташкентка шалтыратып килеште, Ходжаев бер айга килеп спектакльне куйды.

Бу әсәр театрда озак барды, һәм шулкадәр яратып карады аны халык. Безнең өчен дә яңалык булды ул. Икенче режиссерның куюы - яңалык. Театрда режиссерлар үзгәрүе, башка режиссер белән эшләү артистлар өчен зур тәҗрибә бирә. Кабатланмый башлыйсың. Инде ясаган, үткән әйберләрне башка режиссер башкача күрсәтә. Иҗатыңда яңа нәрсәләр табасың.

“Гүзәлем Әсәл”не куйдык та, Тукай бүләге дә бирделәр. Премия дигәннән бер кызык искә төшә. Премьера булды, бик шәп узды, киттек режиссер белән бергә Сочига. Ял итәргә. Әйтә бу: “Мин сездә спектакль куйдым, әйбәт бара. Ничек халык ярата – күрдегез. Нәрсә инде - премия мең тәңкә!” Мин әйтәм хикмәт бит акчада түгел, игътибарда. Спектакль чыннан да шәп иде. Анда бит Наилә дә (Гәрәева) искиткеч иде.

- Шаха апа да... (Шахсәнәм Әсфәндиярова).

- Әйе! Шәүкәт абый әйбәт иде. Менә ул анда бик уңай рольдә иде. Шәүкәт абый белән бергә төшкән язмалар да бар. Чыннан да әйбәт булган икән дип карыйм.

- Һәм бу сезнең Фәрит Бикчәнтәев белән беренче дуэтыгыз...

- Шулай шул...

- Фәрит белән тагын бер дуэтыгы искә төшә. Дворецкий “Чит кеше” (“Человек со стороны”). Заман идеологиясенә таянып куелган спектакль булса да, ул сезнең Чешков бик сөйкемле иде. Урысча әйтсәк – “симпатичный”.

- Аны Мәскәү тәнкыйтьчеләре дә шулай яздылар - “симпатичный” дип. Фәрит минем малайны уйнаган иде. Бу спектакль әйбәт кенә барды. Тәрҗемә әсәр булса да.

Шуны әйтергә кирәк, безнең халкыбыз тәрҗемә әйберләрне бик яратмый. Бармый инде. Ләкин тәрҗемә һәм классик әсәрләр бик кирәк. Совет чорының бик әйбәт ягы бар иде. Бигрәк тә сәнгать өлкәсендә. Һәрбер датага без пьеса куярга тиеш идек. Аннан соң бер урыс пьесасы, бер чит ил пьесасы. Шундый күрсәтмә бар иде.

Режиссерларны үстерүдә, актерларны үстерүдә бу бик кирәк. Мәсәлән, Марсельның куюында “Бирнәсез кыз” (“Бесприданница”) гөрләп барды. Островский, гомумән, татар драматургиясенә, татар халкына якын автор. Халыкчан булуы белән якын. Һәм бездә Островский пьесалары бик әйбәт барды да. Островский начар язмаган, аның пьесалары төпле, гомумән урысның драматургиясе көчле, театр өлкәсендә традицияләре зур. Һәм безнең татар драматурглары да шуннан өйрәнгәннәр. Галиәскәр Камал иҗатына Островскийның йогынтысы бик зур. “Банкрот”ны гына искә төшерик.

Бүгенге көндә дә кайбер кызыклы пьесаларны тәрҗемә итеп куярга кирәк дип саныйм. Артистлар остарсын өчен кирәк, бигрәк тә яшь артистлар өчен. Уйнарга мөмкинлек булсын иде аларга. Хәзер әле еш Фәритне гаеплиләр, һаман тәрҗемә куясыз дип. Карасаң, әллә ни куйганы юк бит. Куелганы да фестивальләргә бару өчен генә.

Бездә бара Хугаев әйбере - “Кара чикмән”...

- Аны татар яшләре бик яратып кабул иттеләр бит!

- Гаҗәеп! Осетиннар үзләре килеп уйнадылар аны, ул бөтенләй башка. Фәрит бездә аны шәп куйган. Фәритнең әзрәк кирелеге бар. Мәскәүдә аңа әйттеләр, кыскарт биюләрен, анда кеше күп катнаша дип, кыскартсагыз, сез моны теләсә кайсы илдә барып уйный аласыз диделәр. Спектакль бит мюзикл шикелле.

- Тәрҗемә әсәрләр дигәннән, “Тартюф” искә төште бит. Сезгә Тартюф якынмы? Аның уңай ягын табып булдымы?

- Тартюф миңа якын түгел. Мин андый әшәке кеше түгел. (Көлә). Ләкин актерга уйнар өчен бу образ гаҗәеп. Хуҗасының я кызына, я хатынына бәйләнеп йөрүче иң әшәке дип әһеле образы. Башта Празат абый Исәнбәт нигә моны миңа бирде икән дип аптырадым. Әмма бик матур спектакль иде, озак барды һәм гөрләп барды. Тартюфта да эзләргә кирәк иде уңай якларын, ләкин уңай якларын эзләве бик кыен. Ни генә эшләсәң дә, ул инде Тартюф. Ул минем иҗатымда, әлбәттә бик зур эз калдырды. Мин аны бик яратып уйнадым...

Эзопны хәтерләмисеңдер?

- “Кол” (Г.Фигейредо) мин бик кечкенә булган вакытта куелып уйналган спектакль шул.

- Ул гаҗәеп спектакль иде. Ул пьеса Мәскәү, Ленинград театрларында барды, бик шәп актерлар уйнадылар. Безнең уйнауны Ленинград татарларыннан берсе килеп караган да, аннан бер көтү булып татарлар килеп карадылар. Алар безгә шундый зур бәя бирделәр. Бездәге спектакль ул кадәр үк түгел, сезнеке шәп дип мактадылар. Минем иҗатымда да ул шактый якты эз калдырды. Рәхәтләнеп уйнадым Эзопны. Монда инде чын уңай образ. Анда Шахсәнәм апа да бик шәп иде. Тәрҗемәсе бик үк әйбәт түгел иде. Габдулла абый Шамуков белән репетиция вакытында бергәләп бөтен текстны яңадан язып бетердек. Празат абый Исәнбәт нык тырышты. Шуңа күрә дә озак әзерләдек ул спектакльне.

- “Моңлы бер җыр”ны сөйләшүебезне башында искә алдык инде. Муса Җәлилне Сезнең аша күзаллаган кешеләр бик күп...

- Куярга бик авыр бу пьесаны. Марсель белән Туфан дуслыгы ярдәм итте, әсәр озак итеп, әйбәт эшләнде, бер-берсен бик нык аңлап куелды. Декорациясе искиткеч иде. Хәзер дә ул видеоязмаларда саклана.

Без аны бик күп җирләрдә уйнадык. Мәскәүдә, шулай туры килде, төрле җирләрдән ниндидер конференциягә җыелган татар галимнәре аны карадылар. Шулкадәр спектакль ошаган, академиклар соңыннан сәхнә артына кереп, (Моссовет театрында уйнаган идек без аны) җылап-җылап, кочаклап безне котладылар. “Сибелә чәчәк” халык җыры гимн шикелле дип сөйләгәннәре хәтеремдә.

Пьесага бик кызыктылар. Хәтта Кабардино-Балкариядән бер режиссер карап, куям моны дип китте. Аннан соң әйтә ди, миңа Ринатны биреп торыгыз, миндә андый артист юк дип. Соңыннан уйлаганнарыннан кире кайттылар, чөнки башка телдә уйнау кыен бит. Телләр аңлашылса да.

Бу пьесада Муса Җәлил белән мин икенче мәртәбә очраштым. Һәм ул бөтенләй башка Муса Җәлил. Бүгенге көн шагыйренең Мусага булган карашы. Мусаны бит күп еллар сатлык җан дип атадылар, әле бүгенге көндә дә шуны сөйләп йөрүчеләр булды. Юк инде, сатлык булган кеше мондый шигырьләр яза алмый. Халкына бирелгән кеше генә мондый шигырьләр яза ала.

Менә кызык бит. Без Мәскәүдә укыганда ук әле Муса Җәлилнең хатыны Әминә ханым кызы Чулпан белән безгә гел киләләр иде. Без училищеның (Щепкин исемендәге театр училищесы) 200 кешелек залында кичәләр оештырып, Мусаның шигырьләрен укый идек. Ул вакытта Муса Җәлил турында спектакльдә уйнармын дигән уй башка да килмәгән булса да,мин Җәлил шигырьләрен бик күп укый идем: “Җырларым” һ.б. Ул кичәләр бик матур үткәрелә иде, Мәскәү татарлары җыелып килә иде.Мин бит әле хәтта Муса Җәлил шигырен укып училищега кердем.

- Әминә ханым белән Чулпан ханым “Моңлы бер җыр”ны карадылармы?

- Карадылар! Аларга ул бик ошады. “Моңлы бер җыр” театр тарихында онытылмас бер әйбер булып калды һәм калачак. Аның бер вакыты җитәчәк, аны куячаклар. Туфан пьесалары тагын куелачак. “Әлдермештән Әлмәндәр” куелачак һичшиксез. Чөнки ул пьесадан башка татар театры булырга мөмин түгел. Мондый образ башка бер халыкта да юк.

Шәүкәт абый бераз онытылырга тиеш. Ул чын халыкчан артист иде. Ләкин Әлмәндәрне уйнарлык артист табылачак. Икенче төрле уйнарлар, башка төрле. Шәүкәт абый төсле булмас, әлбәттә. Ләкин пьесага кайтырлар. Ул татар театрының данын арттыра торган пьеса, “Моңлы бер җыр” да шундый.

- Ринат абый, хәзер сезнең кинодагы эшләрегез турында сөйләшеп алыйк әле. Сез бит татар артистлары арасында зур киного төшкән...

- Бердәнбер! (Көлә).

- Артист...

- Анда барып эләгү кызык булды. Муса Җәлил турында фильм төшерергә уйлагач, мине килеп карадылар, “проба”га чакырдылар (“Моабитская тетрадь», 1968 ел – Ә.М.). Яшьрәк идем, әлбәттә. Муса Җәлилгә 38 яшь булган, мин 28-29 яшьләремдә генә идем. Шулай да чакырдылар. Киттек Ленинградка. Марсель Сәлимҗанов та безнең белән барды. Аны Шәфи Алмаска дип чакырдылар.

Мине алмадылар. Чернов дигән артист уйнады Җәлилне. Чынлап та мин яшьрәк булганмындыр. Аннан соң уңайсыз гына бит урыслар арасында. Урыс теле - чамалы. Авыл баласы бит, гомер урысча сөйләшмәгән. Мин “зажатый” да булганмындыр инде. Марсель дә узмады.

Бер кызык та булды әле анда. Марсель бит бик шаян кеше иде. Килеп төштек, кунакханәгә урнаштык. Дүртенче катта торам. Астан шылтраталар. “- Сез Муса Җәлилгә пробага килдегезме? - Әйе. - Без газетадан килгән идек. “Вечерний Ленинград”. Сездән интервью аласыбыз килә. Төшмәссезме?” Башыма килми бит, нигә өскә менмисез, менегез дип әйтергә. Тиз генә киенеп төшеп киттем. Үзем уйлыйм, каян белделәр икән, кемнәр икән... Төшсәм, Марсель авызын ерып утыра: “Интервью бирергә төштеңме?” Әх, син... дим, мине шулай алдарга...

Бу Муса Җәлил турындагы фильмны Леонид Квинихидзе төшерде. Ул миңа шул “проба” вакытында, мин сине барыбер төшерәм дип әйткән иде. Һәм ул мине Әфганстан короле Аманулла-хан роленә чакырды (“Миссия в Кабуле”, 1970 ел – Ә.М.). Ул Аманулла хан шулкадәр миңа охшаган икән, шаккаткыч! “Проба”га килеп йөрмәсәң дә була, Әфганистанга китәбез, ди Квинихидзе. Марсельгә кердем, шундый-шундый хәл дип... Бар-бар ди. Алыштырырбыз монда ди. Мин ул вакытта репертуарда бик күп уйнасам да, Марсель мине җибәрде. Ике ай Әфганстанда, бер ай Һиндстанда төшеп кайттым.

Киттем. Барып төштем. Анда урысларның иң танылган кино артистлары. Жаков, Стриженов... Әллә ничек уңайсыз. Мин аларны белмим, алар да мине бөтенләй белми. Кем белсен инде татар артистын. (Көлә).

Менә миңа грим салдылар. Бераз гына борын өстәделәр дә... Аманулла хан каплап куйган инде. Охшаган. Хәтта шундый хәл дә булды. Кунакханәгә урнаштырдылар. Зур, иске, инглизләрдән калган бина, бүлмәсе 50 квадрат метр, караваты киңлегедә 4 метр. Һәм мин үзем генә. Керүгә ялвардым, мин монда куркуымнан үләм бит, сез мине нишләтәсез, алыгыз мине башкалар янына дим. Шул кунаханәдә грим салгач, төшеп барам баскычтан, хуҗа кеше инглизләр заманында солдат булып хезмәт иткән булган. Бу миңа карады да, Аманулла терелгән дип тезләнде. Мине башка кунакханәгә күчергәндә ул елады, нәрсәм белән ярамадым, зинхар китмә дип калды.

Бер көн Квинихидзе әйтә, әфганнар сиңа каршы, без сезнең турында фильм төшереп, Ленинны әфган артистыннан уйнатсак ни булыр дип дәгъвалыйлар ди. Аманулла-ханны безнең артист уйнарга тиеш дип әйтәләр ди. Иртәгә сине карыйлар... Мин ни эшләргә тиеш? Ярар, мине киендерделәр, грим салдылар. Өелешеп әфган министрлары килде. Кунакханә каршындагы мәйданчык кырыена утырдылар. Сорыйм, боларның кайсы кем, башлыклары кайсы. Ул тышкы эшләр министры икән. Чыгарып җибәрделәр – бар. Туктале мин әйтәм. Болай итәм. Шак-шок атлап киттем тегеләргә таба, шул министр каршысына килеп кулымны суздым. Теге сикереп торды. Мин борылдым да шак-шок атлап киттем. Шуннан ярты сәгатьтән йөгереп керде Квинихидзе, Ринат сине калдырдылар дип.

Минем ролем шактый иде – бөтенләй диярлек кисеп бетерделәр. Бер грузин артисты бар иде, минем ярдәмчене уйный иде. Шул минем бөтен текстны алып бетергән имеш. Ярый монысы бетте, хәзер Һиндстанга китәбез. Бер айга. Килдек, карыйм - Квинихидзе юк. Оператор гына. Ничек төшәбез соң? Анда минем эпизодларым күп иде. Атка атланып ауга йөрүләр... Өйгә кайткач, Квинихидзе караган да, мин анда булмагач, әйбәт булмаган дип бөтенесен сыздырып аткан. Шулай итеп минем бик бәләкәй генә роль булып калды ул.

Шулай да йөрдем ике ай Әфганстанда, бер ай Һиндстанда. Ике сүз әйтер өчен. Ләкин бик озак төштем, бик кызык булды. Кызыклы кешеләр белән таныштым. Анда безнең татар артисты да бар иде - Раднэр Муратов (тамашачы аны Василий Алибабаевич роленнән яхшы хәтерли - Ә.М.). Аның белән бик дуслашып киттек. Жаков белән дуслаштык. Шунысы бар, урыс артистлары бик нык эчәләр. Мине Жаков алып бара иде базарга самогон алырга. Мин “Әссәламгаләйкем” дип сөйләшәм, самогон алырга ярдәм итә идем. Эчәләр, исерәләр, төшү көннәре бушка китә. Кызыклы тәҗрибә булды. Башка кинога төшү генә булмады. Зур рольләргә чакырмадылар.

Юк, бер чакырганнар иде “проба”га. 48 көн океанда баржада йөзеп, ачлыктан каешларын, ботинка табаннарын ашап йөргән диңгезче солдатлар турында булырга тиешле иде ул. Мине Җиһаншин исемле татар егете роленә чакырдылар. Леонид Гайдай төшерергә тиеш иде. Ул мине күрде дә. А вы что пришли, посмотри на себя, ты же итальянец, какой ты татарин дип кайтарып җибәрде. (Көлә).

Кызганыч, Татарстанның әле дә үзенең зур киносы юк. Искиткеч әйбәт татар артистларыбыз бар. Теләсә кайсы кинода төшәрлек. Геройлары, чибәр егет-кызларыбыз бар. Ә кинематорграфистлар берлегенең торырга урыннары да юк. Хәзер куып чыгаралар, кая баралар алар – белмим. Игътибар юк. Татарстанга кино кирәк. Татар халкы зур халык бит. Татарлар үзләре кинода күп күбен, операторлары да, режиссерлары да, татар киносы гына юк...

- Сезнең кинематографистлар берлеге проблемаларын искә алугыз очраклы түгелдер, чөнки аларны сез башка кешеләрдән яхшырак аңлыйсыз. Сез бит ничә еллар Театр әһелләре берлегенең Татарстан бүлекчәсен җитәкләдегез.

- Безнең берлек көчле санала иде. Россия күләмендә үз биналары булган берлекләр бик аз. Мин Мәскәүдә дә секретарь булып йөрдем әле. Ульянов вакытында. Аена берничә мәртәбә җыелып, нәрсәләрдер хәл итә идек. Бу эш бик күп әйбер бирде. Әллә ничаклы кеше белән таныштым. Шул ук Хугаев белән шунда йөреп таныштым. Аннан соң аның белән Марсель дә танышты, “Кара чикмән” пьесысын алды.

Мин эшләгән вакытта берлеккә бигрәк тә бернинди ярдәм булмады. Без бик авырлык белән яшәдек. Ремонт юк. Бервакыт бинаның түбәсен алып аттылар, китте яңгырлар, йорт ага дип торабыз. Бетте дип уйладым инде. Менә шуннан соң гына бераз акча бирелде. Кемнәр беләндер эшләнгән килешү... Бездә бит ул шулай. “Откат-откат” - безгә аннан калганы эләкте, иске-москы җәеп, аннан-моннан япкач яңадан су үтә башлады. Шул вакытта театр миңа бөтенләй ярдәм итмәде. Ә театр ярдәме бик кирәк иде. Әйттем, бу бит минем шәхси оешмам түгел, әйдәгез бергәләп эшлик. Талашып беттек. Шамил Зиннурович белән дә талашып беттек, кызганычка каршы. Аңламадылар.

Дөнья үзгәрде бит. Нәрсәдер шунда оештырып, бик күп акча эшли торган урын итәргә тырыштылар. Мәскәү каршы чыкты. Китте талаш. Минем йөрәктә болар шундый начар нәрсәләр калдырды. Мин бертөрле сөйләшәм. Шамил икенче төрле. Нигә ул шулай берлеккә каршы булды, тәки ул үлгәнчегә кадәр шуны белә алмадым. Шулай да берлек эшләде. Шактый очрашулар, төрле чаралар үтте.

- Гел телгә алынып торды...

- Чөнки ул башка берлекләр белән чагыштырганда эшли торган оешма иде. Мәсәлән, Уфада йортлары зур, әйбәт. Алар арендага биреп, акча эшли башладылар. Берлекләре бай оешмага әйләнде. Тик алар театрлар өчен кирәкле бернәрсә эшләмиләр иде. Акча эшләгәч шунысы әйбәт, алар өлкән артистларга шактый акчалата ярдәм бирәләр иде. Бездә андый нәрсә булмады. Шулай да мин Мәскәүгә зур берлеккә язып, сугышта катнашкан олы артистларыбызга акчалата ярдәм бирергә тырыша идем.

Мин анда озаграк утырдым. Иртәрәк китәргә кирәк иде. Китеп тә булмый, ташлап китсәң – бетә. Йортны бик алырга теләделәр. Россия оешмасыннан китәбез, Мәскәү белән элемтәне өзик диючеләр дә булды. Мин моңа катгый каршы чыктым. Үзебездә бикләнеп ятсак, безгә нигә бу берлек? Яңа спектакльләр турында сөйләшү, премьераларга тәнкыйтьчеләрне чакыру – болар барысы да кирәк. Рәссамнар берлеге аерылды, китте, хәлләре бик мөшкел калды. Шулай йөреп сөйләп, чыгышлар ясап без берлекне саклап калдык. Бинаны бирмәдек. Аны ул вакыттагы шәһәр башлыгы Камил Исхаков алырга йөрде. Мине чакыртып алды. Давай, бирегез ди. Сезгә берәр бүлмә калдырабыз ди. Бинаны менә дигән итеп ремонтлыйбыз ди. Мин әйтәм, юк болай булмый. Бина безнеке түгел, ул Мәскәү йорты. Әлбәттә, алар белән әйбәт килешү бар, без анда теләсә нәрсә эшлибез, кичәләр уздырабыз дим. Кичәләр уздырырга бер-ике сәгатькә без сезгә залны биреп торырбыз ди. Без килешә алмадык. Һәм ул да шулай ук ярдәм итмәде. Бары тик Минтимер Шәрипович кына ярдәм итә иде. Мин аңа яза идем, ул ремонтларга, башкасына бераз акча бирдерә иде. Шулай берничә мәртәбә ремонт эшләдек, юкса бина бөтенләй беткән булыр иде.

Йөри торгач, зур ремонтка акча сорап алдык. Бик зур сумма бирделәр. Ләкин безгә түгел. Аңа минем бер катнашым булмды. Акча тендер буенча откан кемгәдер бирелде. Анда үзләренең төрткән кешеләре ота, нәтиҗәдә ремонтка 40 проценты да китми. Китә каядыр. Кая - билгеле инде. Әнә Мәскәүдәге коррупция эшләрен генә карагыз. Шулай сугыша-сугыша ремонт ясаттык. Бик күп көч түгелде. Ниһаять, бу соңгы съезд килеп җиткәч, болай да 25 ел булдым, җибәрегез дидем. Хәзер Мәскәү белән дә аралар начарайды, чөнки алар “безнеке” диләр, ныклап эшләргә бирмиләр - анда миллион нюанс бар. Хәзер яңа кешеләр сайланды. Яңа рәис – Фәрит Бикчәнтәев, Раушания Юкачева – директор. Эш бара башлады, чөнки театр ярдәм итә, акча да бар. Фәрит президентка кереп шактый акча да алды. Элек мин залны да бирә алмый идем. Чөнки акча түләнми, ә электр яна. Аның өчен түләргә акча юк.

Шулай да мин анда эшләвемә шатмын. Чөнки күп артистарның кичәләрен үткәреп, мөмкин кадәр ярдәм иттем. Кулдан килгәнчә эшләдек. Хәзер инде кафены арендага биреп, шуның акчасына гына яшәмиләр, башка керемнәре дә бар. Мин керемнәр ясый белә торган кеше түгел, булдыра алмадым. (Көлә).

- Ринат абый, бик күп артистлар укыталар, ә сез – юк. Бу принципиаль позицияме, туры килмәдеме?

- Туры килде. Бик күп мәртәбә Марсель, башкалар чакырды. Хәзер дә чакыралар.

Элегрәк ничек иде. Мин я театрда, я берлектә. Өйгә кайтырга да вакыт юк. Гел эш тэ эш. Элеккеге ректор Беляев әйтә иде, Ринат, кил инде, син йөрмәссең, синең фамилияң кирәк. Мин әйтәм, ничек инде, Рәис Кыямович, мин студентларны алыйм да, аларны надан калдырыйммы. Минем бит исемем бар, Аллага шөкер, мин укытырга тиеш. Алынам икән, кеше итәргә тиеш. Артист итәргә тиеш. Болай гына бара алмыйм. Сузыла-сузыла вакыт үтте. Хәзер олыгайгач барасы килми. 75 яшь бит инде.

Менә шулай - теләмәгәнгә түгел. Кызганыч, укучылар юк. Теләгән кеше мин уйнаганны карап өйрәнсен. (Көлә).

- Ә театрдагы бүгенге яшьләр арасында иҗади, рухи яктан үзегезгә якын яшь артистларны атый аласызмы?

- Атый алам. Театрда шактый талантлы артистлар күп. Шул ук Фәнис Җиһаншин. Аның җитешсез яклары шактый күп. Тел ягыннан да. Ләкин уңышлы эшләре бар. Искиткеч артист булачак әле ул. Әлбәттә, Искәндәр Хәйруллин. Иң талантлы артистларның берсе дип саныйм мин аны. Чөнки ул уйлый торган артист. Сәхнәгә чыгып сүз генә сөйләми ул. Фикерен тулысынча алып бара. Андый артистлар бик сирәк. Рамил Вәҗиев бар. Бик талантлы артист. Хәзер аларга уйнатырга кирәк Гамлетны, Отеллоны, Ричардны. Сынап карарга кирәк. Марсель алынмады. Күпме язды миңа Ричардны уйнатам дип – уйнатмады. Курыкты алынырга. Артист үз гомерендә әйбәт театрда, ә безнең театр - әйбәт театр, классик әсәрдә уйнарга тиеш.

Бары тик үзебезнең татар әйберләрен кую кирәк дигән әйбер дөрес түгел. Драматургларны, артистларны үстерергә кирәк. Ярый безнең бәхеткә Туфан булды. Хәзер ул юк. Аның дәрәҗәсендәге башка драматургларыбыз әлегә юк. Илгиз Зәйниев бик талантлы егет, әлбәттә. Ләкин ул әле өйрәнергә тиеш. Аның әсәрләре әлегә Туфан әйберләре кебек түгел. Үзебезнең драматургларны үстерү өчен дә дөнья классикларын куярга кирәк дип саныйм мин үземчә.

Мин гомерем буена Отеллоны уйнарга хыялландым. Ләкин куймадылар. Мин үзем ялынып сорап йөрмәдем. Югыйсә, әле укыган чакта ук өзекләр уйнадым. Мин уйнамадым түгел, уйнадым, Аллага шөкер. Эзопларны, Тартюфларны уйнау миңа бик зур ярдәм итте. Чөнки башкача уйлый башлыйсың. Фикер йөртәсең. Менә шушы артистларны, Искәндәрне, Фәнисне үстерергә, классиканы уйнатырга кирәк дип саныйм. Спектакль барамы, бармыймы - куярга, эшләргә кирәк дип саныйм. Репертуарда бара торган спектакльләр арасында сай әйберләр дә бар. Гел Туфан әйберсен генә куеп булмый бит. Сайрак әйберләр дә куялар инде, кеше йөрсен дип. Анысы да дөрес, бер карасаң. Марсель әйтә иде, минем өчен иң мөхиме – тамашачының йөрүе. Дөрес ул, ләкин уйландыра да. Тамашачыны без нәрсәгә өйрәтәбез? Аны бит бераз тартырга да кирәк. Тамашачы да үсәргә тиеш. Яхшы әйберне барыбер аңлыйлар. Әнә бит “Мулла”га ике ай алдан билет сатылган, алып булмый.

- Ринат абый, әңгәмәбезнең ахырында сезнең театр сәнгатенә, театр кешеләренә, тамашачыларга теләкләрегезне дә ишетсәк иде.

- Әйтелде инде! Өстәп шуны әйтәсем килә, профессиональ театрларыбыз халык театрлары дәрәҗәсенә төшеп бетмәсеннәр иде инде. Ишетеп торабыз, театрларда режиссерлар, рәссамнар, артистлар җитешми. Бу мине нык борчый.

Белешмә:

Таҗетдинов Ринат Арифҗан улы 1938 елның 1 гыйнварында Татарстанның Чүпрәле районы Кече Чынлы авылында туа.

1961 елда Мәскәүдә Щепкин исемендәге Югары театр училищесын тәмамлый һәм Татар академия театрында эшли башлый, бөтен гомерен шушы театрга багышлый. Төп рольләр башкара. Зур темпераментка ия, киң диапазонлы, талантлы артист. Аның иҗат биографиясен безнең замандашлар, тарихи шәхесләр, акыл ияләре бизи. Ул аларны үзенә генә хас романтик дәрт белән тормышчан итеп гәүдәләндерә. Шулай ук зур осталык белән комик, тискәре образлар да иҗат итә.

Аның йөрәгеннән калкып чыккан көчле табигый эмоциясе тамашачыларны чынлап торып үзенә җәлеп итә. Ул сәхнәдә киеренке күңел рухы белән яши. Аның һәрбер уңышы — зур хезмәт, театрга бөтен йөрәге белән бирелгәнлеге сизелеп тора.

Рольләре:

Хәнҗәр — «Көзге ачы җилләрдә», Мирвәли — «Өч аршын җир» (А.Гыйләҗев), Дивана — «Ай тотылган төндә» (М.Кәрим), Ильяс — «Гүзәлем Әсәл» (Ч.Айтматов), Искәндәр — «Хуш, Назлыгөл!» (М.Байҗиев), Чешков — «Чит кеше» (И.Дворецкий), Эзоп — «Кол» (Г.Фигейредо), Надир мәхдүм — «Сүнгән йолдызлар», Миңлегали — «Зәңгәр шәл» (К.Тинчурин), Инсаф — «Әни килде» (Ш.Хөсәенов), Тартюф — «Тартюф» (Мольер), Карандышев — «Бирнәсез кыз» (А.Островский), Салих — «Үзеңә хыянәт итсәң» (Д.Вәлиев), Баһави — «Һиҗрәт» (Н.Исәнбәт), Коновалов — «Һаваларда йолдыз» (М.Горький буенча), Антоний — «Антоний һәм Клеопатра» (В.Шекспир), Хафиз — «Мирас» (Г.Каюм), Кол Гали — «Кол Гали» (Н.Фәттах), Җәмил – “Диләфрүзгә дүрт кияү”, Теләчев – “Канкай углы Бәхтияр”, Муса — «Моңлы бер җыр», Абдулла — «Без китәбез, сез каласыз», Хәлиулла — «Илгизәр + Вера», Галимулла — «Хушыгыз!», Нургали — «Шулай булды шул» (Т.Миңнуллин), Идегәй — «Идегәй» (Ю.Сафиуллин), Летренкье — «Тол ханымда тукталып!»(Э.Лабиш), Хәнәви — «Күрәзәче», Әнвәр — «Мин төш күрдем» (З.Хәким), Сократ — «Баскетболист» (М.Гыйләҗев), Чабар — «Кара чикмән» (Г.Хугаев), һ.б.

РСФСРның халык артисты — 1982 ел.

Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты — 1967 ел.

СССРның Дәүләт премиясе лауреаты — 1986 ел.

 kzn.tv

Бәйгенең шартлары монда.

Иң беренче комментарий ЛилияГ дигән никтан килде - 00 сәгать 00 минут 01 секундта!

Җиңүче Лилия Казаннан булып чыкты. Аның белән электрон хат аша элемтәгә кердек. Вәгъдә иткәнчә, телефонына 300 сум акча салдык. Лилия безгә болай дип язып җибәргән:

"Сәлам барыгызга да! Яңа еллар котлы-мөбарәк булсын! Кара әле,  җиңүче булганмын икән бит, көтмәгән идем. Ә мин текстны алданрак язып куйдым да, сәгать курантлары суга башлагач, җибәрдем. Яңа елны Казанда өйдә каршыладык".

Лилияне котлыйбыз!

Яңа елның беренче минутларында "турнир таблицасы" менә шушындыйрак иде:

Фото # 1

Фото # 2

Фото # 3

Фото # 4

Фото # 5

Фото # 6

Фото # 7

Фото # 8

 Казан федераль университетында декабрь ае бу уку йортының китапханәсе тирәсендә туган шау-шу белән үтте. Китапларны Колхоз базары янындагы элек пединститут булган бинага күчереп, Лобачевский исемендәге китапханә залларын коммерция оешмаларына арендага бирәләр дигән хәбәрләр аңа сәбәп булды. Төрле социаль челтәрләрдә университет җитәкчелеге кискен тәнкыйтьләнде. 4 декабрь көнне унлап кеше университетның төп бинасы каршына пикетка да чыкты.

Ректор Илшат Гафуров 20 декабрь көнне “китапханә урынында кала, хәзер китапларны электрон вариантка күчерү генә бара” дип белдерде.

Әлеге шау-шулар вакытында китапханә директоры Евгений Струков та “бүтән бернинди күченүләр булмаячак. Белем бирү оешмаларының дөньяда рейтингын төзегән вакытта китапханәнең һәр метры да исәпкә алына”, дип әйткән иде.

Университет җитәкчелеге сүзләренчә, китапханәдә барысы да ал да гөл кебек, басма китапларны электрон вариантка күчерүгә дә зур игътибар бирелә. Әмма университет хезмәткәрләре дә, галимнәр дә, студентлар да кайчандыр тулысынча өч каты да китапханә булган бу бинадан гыйлем йорты рухы киткәнлеген әйтә.

​​"Китапханәдә хәзер элеккеге кебек иркен каталог заллары юк. Аларны тар гына бер бүлмәгә китереп тыкканнар. Анда эшләүчеләрнең дә кәефләре төшкән. Бу хәл сәламәт акылга сыя торган әйбер түгел", ди галим, филология фәннәре докторы, Казан университеты профессоры Хатыйп Миңнегулов.

Миңнегулов китапханәдән беркадәр китапны алып китүләре турында ишеткән. "Педагогия институты белән кушылганнан соң бер өлеш китапларны, сакланган диссертацияләрне юк иткәннәр икән дигән сүзләр чыкты ул", ди Миңнегулов.

Татарстан Фәннәр академиясенең гыйльми сәркатибе, филология фәннәре докторы, профессор Дания Заһидуллина да китапханәдән бик күп китапны алып киткәннәр икән дигән сүзләр ишеткән. Ул үзе каталоглар залын бетереп, аны башка максатларда файдаланганга борчыла.

"Анда безнең каталоглар залы бик әйбәт иде. Хәзер аны өченче катка менгергәннәр. Ул каталоглар коридорга куелган. Хәзер бөтен игътибар электрон китапларга гына бирелә. Соңгы елларда басылган китапларның электрон вариантлары бар, ә элек чыккан китапларны электрон вариантта табып булмый. Каталогтагылар электронга күчерелмәгән. Каталоглар белән иркенләп утырып эшләп булмый хәзер.

Чит илләрдә китапханәләр электрон каталогларга куып кертелми, ә киресенчә кешеләргә бөтен уңайлыклар тудырыла. Мисал өчен, Германиядә кеше китапханәгә килә, анда заллар шундый зур итеп эшләнгән. Теләгән җиргә утырып эшләү мөмкинлеге тудырылган. Теләгән китапны сканировать итеп үзенең компьютерына электрон адресына җибәрә ала. Болар барсы да бушка эшләнә, залларга заманча җиһазлар урнаштырылган. Дөнья менә шушы якка таба бара. Хәзер Германиянең бөтен китапханәләре берләштерелгән. Син берәр китапханәгә кереп үзең кулланырга теләгән китапны сораткач, әгәр ул анда булмаса, илнең теләсә кайсы китапханәсеннән җибәрергә мөмкиннәр. Син аны бер ай буе куллана аласың. Шулай ук син яшәгән шәһәрдәге китапханәдәге китапны өеңә алып кайтып эшләү мөмкинлеге дә тудырылган. Ягъни китап кешенең кулына керә. Ә без монда кешене китаптан ерагайтабыз. Китаптан гына түгел, хәтта каталогтан да читләштерәбез булып чыга", ди Заһидуллина.

​​Аның сүзләренчә, фәнни хезмәтләр язганда, әгәр эшләнә калса, электрон каталог белән генә әллә кая китеп булмый. Электрон каталоглар беренчедән алып бишенче курска кадәр укучы студентлар өчен генә яхшы ул. “Китапханә – фән эшли торган урын, ә ул хәзер бөтенләй юкка чыгып бара”, ди Заһидуллина.

Китапханәдә “Татар залы” иң беренче һөҗүмгә дучар була. Ике факультетны, педтагы һәм университеттагы татар факультетларын кушу сылтавы белән бу залны бетереп, андагы китапларны филология һәм сәнгать институты урнашкан бинага җибәрәләр. 2008 елдан алып 2011 елның июненә кадәр китапханәнең директоры булып эшләгән, КФУ доценты, тарих фәннәре кандидаты Җәүдәт Миңнуллин университет җитәкчелегенең бу гамәлен татар рухын юк итү буларак бәяли.

"Мин Казандагы төрле нәшриятлар, төрле институтлар белән хезмәттәшлек урнаштырган идем. Бөтенесенә хатлар язып татарга, татар тарихына, әдәбиятка караган китапларны максималь алдырырга тырыштым. Хәзерге директорга болар берсе дә кирәкми. Ул аның турында уйламый да.

“Татар залы" булганда бу залга хәтта һәрбер район газеты да килә иде. Аларны бар кеше дә күрерлек итеп киштәләргә урнаштырып бардык. Студент үз районында булган яңалыклар белән таныша ала иде. Бу залда татар язучыларының һәм башкаларның сурәтләре эленеп торды. Татарның күренекле шәхесләре, татарга караган вакыйгаларга багышлап төрле күргәзмәләр оештырылды. Бу зал безнең мәдәнияткә, әдәбиятка, тарихка караган бер рухи үзәк иде. Компьютерлар белән җиһазланган һәм үз картотекасы булган бу залда 60-лап кеше өстәл артына утырып эшли алды”, ди Миңнуллин.

Аннары, Миңнуллин сүзләренчә, китапханәнең фәнни хезмәткәрләр залы “корбан була”.

"Элек фәнни хезмәткәрләр өчен махсус китапханә залы бар иде. Аның урынына университетның багучылар шурасы һәм гыйльми шураның утырышлар залын эшләделәр. Аңа бик күп акчалар түгелде. Алар хәзер китапханәгә кеше әз йөри, андагы мәйданнар буш тора дигән сәясәт алып бара”, ди Миңнуллин.

​​Миңнуллин директор булган вакытта Лобачевский исемендәге китапханәне гыйлем учагы итеп саклап калырга тырыша. Үз фикерен алга сөргәнгә аны бу урыннан алалар да.

"Дөресен әйтим, мин китапханәне саклап калу өчен каршы торырга тырыштым. Татарча газет һәм журналларны алдыруны да алар бик нык кистеләр. Басма китап алуга каршы булдылар", ди Миңнуллин.

Чыннан да, яңа директор Струков сүзләренчә, китапханәдә киләчәктә басма әдәбиятка артык урын булмаячак. 2013 елда электрон версиягә 20 миллион сум тотарга җыенсалар, басма китап һәм газет-журналларны бары тик 4-5 миллионлык кына алырга исәплиләр.

"Хәзер басма китаплар белән бик эшлиселәре килми. Имеш, урын юк дип әйтмәкче булалар. Урын бар, әмма аларның күңелләрендә китапка урын юк. Китапханәдә басма китапларга урын җитәрлек", ди Миңнуллин.

Каталоглар залын юк итү дә университет җитәкчелегенең басма китаплардан арынырга теләвен күрсәтә. Ә ул мәйданнар исә акча китерә торган эшләргә тотылырга мөмкин. Университет галимнәре, студентлар арасында китапханәнең хәйран гына өлешен Сбербанкка биргәннәр икән дигән сүз таралган. Галимнәр бинаның бу өлешенә бөтенләй үтә алмауларын, анда сакчы куелганын әйтә.

Струков: “Бу банк түгел, ә уку бүлмәләре, анда банк хезмәткәрләре һәм безнең укытучылар да белем бирә”, дип белдерә. Әмма шул ук вакытта Струков, килешү нигезендә, Сбербанкка анда үз тыңлаучыларын да укыту мөмкинлеге бирелгәнлеген яшерми. Бу сүзләр исә китапханәнең бер өлешен банкка арендага биргән булырга мөмкиннәр дигән шик уята.

​​Казан федераль университеты сайтында китапханә бинасына кагылышлы бит бар. Ул “Лобачевский исемендәге фәнни китапханә” дип атала һәм китапханә эшчәнлеге турында сөйли. Менә шул битнең уң ягында “мәгариф-мәдәни комплексы” (образовательно-культурный комплекс) дигән язу тора. Аңа бассаң, тагын бер бит ачыла һәм китапханә бинасы эчендәге залларның төрле чаралар үткәрергә мөмкин булуы тасвирлана. Хәтта “чаралар үткәргәндә кешеләрне төрлечә гадәти театрдагы кебек һәм банкеттагы кебек итеп утыртып булу” мөмкинлеге дә күрсәтелә. Шунда ук бу залларның берәрсен арендага алу юллары да күрсәтелгән. Хәтта ризыклы чаралар үткәрү мөмкин икәнлеге дә язылган.

Китапханә ишекләре элекке елларда студентлар, галимнәр һәм шулай башка югары уку йортлары вәкилләре өчен ачык булса да, киң җәмәгатьчелеккә керү чикләнде. XIX гасырда Казанда яшәгән һәркем дә университет китапханәсенә кереп китап укый алган. Хәзер исә китап укып гыйлемгә чумарга түгел, акчаң булса, берәр юбилей, ризыклы чара үткәрергә теләүчеләргә ишекләр һәркемгә дә ачык булып чыга. Университет җитәкчелеге китапханәне башка максатларда, акча эшләү өчен эшләтергә җыена.

Струков бүген китапханәдә 6,5 миллион китап барлыгын әйтә. Казан федераль университеты китапханәсе Русиядәге югары уку йортлары арасында китап саны белән Мәскәү һәм Петербурдан кала өченче урында тора. Әлегә.

Галимнәр: “Казан үзен дөнья башкаларының берсе буларак танытырга тели икән, анда бик яхшы китапханә булырга һәм ул байый барырга тиеш. Ул мөмкин кадәр заманча һәм хәзерге укучыга яраклы булырга тиеш. Ул китапханәгә барып китап укый алмыйсың һәм укыр җир юк икән, бу фәнне юкка чыгарырга теләүләрен күрсәтә.

Дөньяда бөтен әйбер дә акча китермәскә мөмкин. Шул исәптән китапханә дә. Анда укыган гыйлемле белгечләр киләчәктә күбрәк акча китерәчәк тармакларны җитәкләргә мөмкиннәр. Китапханә халык байлыгы булырга тиеш”, дип әйтә.

Бу Яңа ел... Шик-шөбһәләр югаладыр,

Яңа елда яңа өмет уянадыр,

Искеләрен еллар кая куялардыр,

Ниләр алып килер икән бу Яңа ел?

Барыбыз да өметләнеп юанадыр...

Яңа өмет тимер түгел, пыяладыр,

Ул кайвакыт төшеп китеп уаладыр,

Абынырлык таш булмасмы бу Яңа ел?

Өметләрнең кайберләрен тыялардыр...

Буш өметтән барыбыз да моңаядыр,

Хөр бәрәкәт эстәп кемгә Ил таяныр?

Тагын өмет алып килә бу Яңа ел.

Бар ул Бәхет, йөри адашып каядыр,

Зиһененә, тәүфыйгына Ил таяныр,

Үз язмышын тырыш кулларына алыр,

Өметләрне өзмә генә, и Яңа ел!

Башыбызда төрле уйлар чуаладыр,

Өметләр дә төрле төскә буяладыр,

Яше-карты бәйрәм итә, куанадыр,

Мәрхәмәтле булчы безгә, и Яңа ел!

– Айрат Миннемуллович, Мәдәният министрлыгы сайтында республикабызда Тарихи-мәдәни мирас елы уңаеннан кабул ителгән чаралар планы үтәлеше турында тулы мәгълүмат бар. Шушы чараларны тормышка ашыру алдагы елларда мәдәният өлкәсендә нинди юнәлешләрнең мөһим икәнен күрсәтте, нинди яңа проектларга башлангыч бирде? Якын киләчәктә Сез җитәкләгән министрлык тарафыннан тарихи-мәдәни мирасны саклау өлкәсендә нинди эшләр планлаштырыла?

– 2012 елның Тарихи-мәдәни мирас елы булуы юкка түгел – тарихи мирасыбызга һәм милли кыйммәтләребезгә сакчыл караш Татарстан Республикасы дәүләт милли сәясәте концепциясенең ни­гезенә салынган. ТР Министрлар Ка­бинеты раслаган Тарихи-мәдәни мирас елын үткәрү буенча чаралар планы җәмәгатьчелек игътибарын әлеге актуаль темага юнәлтте. Ә инде быелгы мөһим проектларга килгәндә, «XXI гасырда мәдәни мирас: саклау, файдалану, популярлаштыру» дип аталган фәнни-гамәли конференция уңышлы үтте. Без аны ел саен оештырырга ниятлибез. Беренче мәртәбә «Бөтендөнья мирасы комитетының яшьләр моделе» Халыкара яшьләр форумы үткәрелде, икенче зур чара – «ЮНЕСКОның Бөтендөнья мәдә­ни һәм табигый чараларын саклау конвенциясенең киләчәге» консультатив утырышы. «Татарстанның мәдәни мирасы: борынгы Болгар шәһәре һәм Зөя утрау-шәһәрчеге» комплекслы проекты буенча эш дәвам итә. Киләсе елга Болгар цивилизациясе музеен ачу планлаштырыла. 2012 елда мәдәни мирас объектларыннан Татарстан Язучылар берлеге бинасы реставрацияләнде, Бо­ратынский утары, Л.Н.Толстой, А.М.Горький, В.И.Ульянов-Ленин һәм Г.Тукай музейларына рес­таврация-төзекләндерү эшләре башланды.

Быел 2013-2016 елларга «Мирас-Наследие» максатчан программасы кабул ителде. Әлеге программа кысаларында археологик, фольклор һәм сәнгатькә кагылышлы экспедицияләр оештырылачак, аеруча әһәмиятле тарихи биналарны төзекләндерү-яңарту эшләре уздырылачак, музей фондындагы әйберләр, архив документлары реставрацияләнәчәк.

Программаның үзенчәлеге Татарстан Республикасының туристлык маршрутларында урнашкан мәдәни мирас объектларын саклауга юнәлтелгән булуда.

– Казан шәһәре – татар халкының рухи һәм мәдәни мәркәзе. Шәһәребездәге тарихи һәм архитектура һәйкәлләрен төзекләндерү эше бер­никадәр җайга салынды. Бу эшләр Универсиада үткәннән соң туктап калмасмы? Гомумән, киләчәктә Казан каласында татар рухын саклау өчен ниләр планлаштырыла?

– Мәдәни мирас объектларын саклау мәсьәләләре Татарстан Рес­публикасы Президентының аерым контролендә. Тарихи һәм архитектура һәйкәлләрен төзекләндерү эшләре, әлбәттә, Универсиададан соң да туктап калмаячак, әйткәнемчә, «Мирас-Наследие» максатчан программасы кысаларында дәвам итәчәк. Агач архитектура һәйкәлләрен торгызу – күчемсез мәдәни мирасыбызның аеруча четерек­ле өлеше. Ул Президентыбызның игъ­тибар үзәгендә. Мәдәни мирас булган агач йортларны Татарстан Республикасы Урман хуҗалыгы министрлыгы учреждениеләре төзекләндерә. Мәсәлән, алар тарафыннан Галиәсгар Камал, Шиһабетдин Мәрҗани йортлары төзекләндерелде, янган Бәхтиев йорты торгызылды.

Татар рухын саклау дигәндә, беренче чиратта, башкалабыз үзәгендә урнашкан Иске Татар бистәсе турында сүз бара. Ул уникаль мәдәният, мәгариф, һөнәрчелек һәм сәүдә үзәге булган. Иске Татар бистәсенең тарихи-архитектур йөзен комплекслы саклау өчен, аңа аерым статус бирү турында сүз бара. Хәзерге вакытта бистәне дәүләт саклавына кую максатыннан, документлар әзерләнеп, нәтиҗә чыгару өчен Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге Тарих институтына юлланды.

– Болгарда һәм Зөядә башкарылган тарихи-мәдәни ядкәрләрне саклау өлкәсендәге уңышларыбыз күз алдында, алар һәрьяктан игътибарга лаек. Бүгенге көндә Урта Идел төбәгендә иң эре өяз шәһәрләренең берсе булган, сәүдәгәрләре белән мәшһүр Чис­тай шәһәрен музейлаштыру буенча нинди эшләр башкарыла? Бу яктан Чистайның потенциалы Алабуга шәһәренә караганда берничә тапкыр зуррак бит.

– Чистай шәһәренең һәм райо­ны­ның мәдәни мирасы уникаль – биредә 144 мәдәни мирас объекты, 250 археология һәйкәле бар, А.М.Бутлеров, В.М.Мол­чанов, Б.Л.Пастернак, А.А.Фадеев, К.А.Фе­дин, Л.М.Леонов, В.Ф.Боков, М.В.Исаковский, Е.А.Долматовский, К.А.Тренев исемнәре шәһәр тарихына язылган. Чистайны «Мәдәни Афина» дип атаулары юкка түгел. Бөек Ватан сугышы елларында бирегә 200дән артык язучы һәм мәдәният эшлеклесе эвакуацияләнеп, совет язучылары берлеге ачылган. Чистайдагы Әдәби фонд интернатында 500ләп язучы баласы, шул исәптән Т.Гайдар, А.Баталовлар яшәгән.

Бүгенге көндә шәһәрнең тарихи үзәге тарихи йөзен һәм ландшафт тирәлеген саклап кала алган. Быел сентябрь аенда Чистай муниципаль районы җитәкчелеге шәһәрдәге Музей берләшмәләре базасында дәүләт музей-тыюлыгы ясау инициативасы белән чыкты. Хәзер бу мәсьәлә Татарстан Республикасы Хөкүмәтендә карала.

– Татар теле, татар мәдәнияте, гореф-гадәтләр, нигездә, авылларда сакланды һәм саклана. Хәзерге вакытта авылларда мәдәният йортларын, аерым мәктәпләрне төзекләндерү буенча план тормышка ашырыла. Татарстанда авылларны үстерү буенча кимендә ун елга исәпләнгән комплекслы программа кабул итәргә кирәк түгелме икән? Мондый программа кабул ителсә, Сез, министр буларак, авыл җирлегендәге мәдәният өлкәсендә нинди юнәлешләргә, проектларга өстенлек бирер идегез?

– Чыннан да, халык мәдәнияте авылларда саклана һәм кыйммәтле мирасыбыз буыннан-буынга тапшырыла килә. Авылларны саклап калу өчен мәктәп, клуб, фельдшерлык-акушерлык пунктлары кебек социаль әһәмияткә ия объектларның эшләп торуы зарур. Без республиканың «Авыл клублары төзү программасы»на зур өметләр баглыйбыз. Аның нигезендә салынган клублар күпфункцияле булачак. Татарстан Республикасы Президенты ярдәме белән бүгенге көндә республиканың һәр районында бер авылда мәдәният йорты салынды. Бу эшкә 500 млн сум акча тотылды. Торак пунктын сайлаганда, беренче нәүбәттә, авылның киләчәктә үсеш мөмкинлекләренә игътибар бирелде.

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты боерыгы белән 2013 елда муниципаль районнарда төзеләчәк мәдәният йортлары исемлеге расланды. Алар, һичшиксез, заман таләпләренә җавап бирәчәк, мәдәниятне, халыкның иҗади сәләтен үстерүгә ярдәм итәчәк. Программа 2014 елга да каралган. Алга таба да дәвам иттерү респуб­лика бюджетының мөмкинлекләренә бәйле.

– Классик язучыларыбызның күптомлыкларын чыгару һәрвакыт Мәдәният министрлыгының махсус заказы белән башкарылды. Бу максатта киләсе елларга нинди эшләр планлаштырыла?

– 2009-2010 елларда Фатих Кәрим, Таҗи Гыйззәт, Нәкый Исәнбәт, Габдрахман Әпсәләмов, Мөхәммәт Мәһдиев, Һади Такташ, Галиәсгар Камал, Һади Такташның «Сайланма әсәрләр»е дөнья күрде.

2012 елда Рөстәм Кутуйның өчтомлыгы, Рөстәм Мингалимнең дүрттомлыгының I томы, Мөсәгыйт Хәбибуллинның алты томлыгының I томы, Габдрахман Әпсәләмовның рус телендәге I томы басыла. «Сайланма әсәрләр»нең дәвамын киләсе елларда нәшер итү планлаштырылган.

– Татарстаннан читтә яшәүче милләттәшләребезгә ярдәм итү юнәлешендә Мәдәният министрлыгы тарафыннан ниләр эшләнә, бу юнәлештәге мөһим эшчәнлек буенча рес­публика программасы бармы, чараларны финанслау ничек тормышка ашырыла?

– Татарстаннан читтә яшәүче милләттәшләребез белән эшләү – Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгының төп юнәлешләреннән берсе. Бөтендөнья татар конгрессы, Россия төбәкләрендәге Татар федераль милли-мәдәни автономияләре белән берлектә милли мәдәниятебезне саклауга һәм үстерүгә бәйле чаралар үткәрелә. 2012 елда Төрекмәнстанда, Төркиядә Татарстан көннәре узды. Читтәге милләттәшләребезне берләштерүдә зур роль уйнаган милли бәйрәмебез Сабантуй быел Россия Федерациясе төбәкләрендә 147 урында үтте, чит илләрдә 64 урында, мәсәлән, Ташкентта, Алма-Атыда, Нью-Йоркта, Кытайда, Чехиядә, Эстониядә үткәрелде. Төбәкләрдә яшәүче милләттәшләребезнең бәйрәмнең әһәмиятен абруйлы сүз белән ышандырырлык итеп аңлатып бирә белүләре Сабантуйны уздырырга нык ярдәм итә. Шуның белән бергә Татарстанның һәм Президентыбызның абруе, бәйрәмне уздыруга ярдәм күрсәтүе дә уңай нәтиҗә бирә. Хәзер киләсе елда узачак Сабантуй бәйрәменә әзерлек бара. Федераль Сабантуйны Төмәндә үткәрәчәкбез, ә Бөтенроссия авыл Сабантуен уздыруны Пермь өлкәсенең Барда авылы кабул итәргә әзер.

Читтәге милләттәшләребезне татар китабы белән тәэмин итү юнәлешендә Татарстан Республикасы Милли китапханәсе максатчан эшли. Китапханәнең халыкара һәм төбәкара китап алмашу бүлеге татарлар яшәгән төбәкләргә китапларны килешү нигезендә дә, бүләк итеп тә тарата. 2011 елда 28 төбәкнең 46 китапханәсенә 4 мең экземпляр басма һәм электрон китап җибәрелде. Татар әдипләре әсәрләрен АКШ, Канада, Финляндия, Болгария, Казахстан, Литва һәм башка илләргә дә илтеп җиткерә алдык. ТР Милли китапханәсе Татарстанда басылган татар газета-журналларын 20 адрес буенча чит ил китапханәләренә, татар ассоциацияләренә һәм иҗтимагый үзәкләренә тарата. ТР Мәдәният министрлыгының Традицион мәдәниятне үстерү республика үзәге «Түгәрәк уен» журналы аша чит илләрдәге милләттәшләребез белән аралашып тора, быел журналда Америкада һәм Кытайда яшәүче милләттәшләребездән килгән язмалар дөнья күрде. Киләчәктә «Чын мирас» журналына да бу юнәлештә нәтиҗәле эшләр теләп калам.

Пар тек пар инде, дип башта игътибар да итмәдек. Әмма бераздан күз үзеннән-үзе аларга төшә башлады. Курганнан килгән әлеге ир белән хатын икесе ике полюс белән бер. Хатын мунча миллеге яфрагы кебек иренә ябышып диярлек йөри, бертуктаусыз нидер сөйли, тегесе исә үз чиратында, чирканган кыяфәт чыгарып, теш арасыннан сөзеп кенә җавап бирә. Үзенең күзендә кешеләрдән кыенсыну димме, оялумы –  әмма хатыны белән аралашу аның өчен җан газабы икәне йөзенә язылган. Башта хатынкайдан ял иткән һәр кеше диярлек көлде бугай – арттан пионер, алдан – пенсионер дигән уй кемнең генә башына килмәде икән? Инде яшьлек матурлыгы шактый артта калган хатынкайның яшьләрне, мәктәп балаларын уздырып кып-кыска күлмәк-шортылар киюе, йөзенә балалык гөнаһсызлыгы ягарга тырышып йөрүе ирен читенә елмаю кундыра иде. Шактый юкарган чәчен баш түбәсенә койрык итеп җыеп куя да ике зур колагы тырпаеп кала... Һәр яшьнең үз кысалары шул. Матур тыгыз тән булмаса, аны инде күрсәтүдән күрсәтмәвең артык дигәндәй. Ир, бахыр, шуны аңлапмы, «Ник тагын бу күлмәгеңне кидең, үзеңне көзгедән күрдеңме?» – дип, үртәлүен күрсәтеп тә тора. Соңрак билгеле булганча, иргә әле күптән түгел генә утыз тулган икән, хатынкай – Оксанага яңа ел төнендә 44 туласы.

– Утыз яшемә якынлашып та кияүгә чыга алмый тилмердем, – дип  Оксана язмышын көтмәгәндә бәян итте. – Әлбәттә инде, моны мин ир күрмәгән кеше, дип аңларга кирәкми. Ул яктан күңелне күрүчеләр табыла иде, аннан, син яхшы, дип ашыга-кабалана хатыннары янына чабалар иде. Мендәргә елап туйдым, ялгызы гына мине үстергән әнием, язмышың шулдыр, күн, дип нервыга тия җитмәсә. Ник күним ди мин? Үземнең яшьтәгеләрдән өмет өзгәч, максат куйдым – берәр яшьрәкне табам да, булган тәҗрибәм белән башын әйләндереп, өйләндерәм. Васяны мин күреп, әһә, бу миңа кирәкле кеше дигәндә, аңа унҗиде яшь иде. Әни, кеше баласын әрәм итмә, барыбер бергә торып бетерә алмыйсыз, диде. Кеше язмышын кайгыртканчы, минем әле үз язмышым бар! Мин моның белән аралаша башладым. Маңка гына малай булса да, һаман башка ир-атлар кебек кулланмакчы гына була мине. Юк, дидем, бу юлы алай итә алмассың. Бергә булганда бар назымны бирәм дә моңа, бер-ике айга югалып торам – телефонны алмыйм, очрашуга бармыйм. Тилмерә бу балакай. Шулай өч-дүрт тапкыр булгач, моңа әйтәм: «Безнең балабыз була, ахры, аборт ясатырга булыш әле». Ә бу үзе дә бала бит – калтырап төште. Бала үтерттерә алмыйм, бергә яшәп карыйк ише җөмләләр төзи. Мин моңа: «Синең язмышыңны ботарлый алмыйм, әниләрең мине мәңге кабул итмәячәк», – дип лирика тезәм. Өйрәтеп куйганнар иде – ир кешене әлеге алым «ала». Алды – әниләре янына, теләсәгез-теләмәсәгез өйләнәм, дип алып барды. Әнисе акаеп карады инде, ә миңа аның әнисе ни, әбисе ни... Ир булсын! Булды! Шөкер, корсакка уза алмый интекмәдем – тиз уздым. Бер ел дигәндә, малай туды.

– Ирең белән яшәүләре артык җайлы түгел кебек күренә, – диюгә исә:

– Булса соң, – ди Оксана. – Аның сытык чыраеннан укам коелмый минем. Иң мөһиме – ул минем ир. Безнең бала бар. Ә мин хәзер бала-чага түгел инде – ирне ничек тотарга икәнен бик яхшы беләм. Малайны да шул ук эшкә җигәм. Күрми күргән ир ул, болай гына аерылышу да, башка хатынга китү дә булмаячак.

– Эт түгел ич ул, бәйдә тотарга, – дип елмаешабыз аны тыңлаган өч-дүрт хатын.

– Мин теләсәм, эт тә булыр, – дип зәһәрләнергә тырыша хатынкай. – Минем бәхеткә хакым юкмы әллә? Аңа ошыйм, дип кияүгә чыкканнан бирле рәхәтләнеп ашаганым да юк – гел диетада дигәндәй. Көен көйлим, өс-башын карыйм, бөтен хезмәт хакымны целлюлитка каршы массажга тотам. Колакларыма да акча җыям әле – операция ясатсам, курчак кебек булачакмын.

Әйтәм бит, кызык та, кызганыч та булды Оксана белән аралашу. Ирле булам, дип шундый корбаннарга бар әле син! Иргә ошыйм дип, үзең теләгән ризыгыңны да ашама! Ире чыгып китсә, Оксана белән ни буласын уйлау да куркыныч. Күрми күргән ир бит ул, дип кенә сөйкемсез сөяк булу кебек куркыныч зәхмәттән Ходай Тәгалә үзе сакласын иде гүзәл затларны. Без бит һәрберебез яратуга мохтаҗ...

Тугыз яшендә Самар шәһәреннән асрамага алынган хәзер Канаданың Квебек төбәгендәге Римуски каласында яшәгән 22 яшьлек татар кызы Русанна Бриссон үз әнисен дүрт ел элек тапкан булса да, әле дә аны кайтып күрә алмаган. Русанна өчен ана теле – француз теле. Инглизчә барган сөйләшү вакытында кыска-кыска гына җаваплар биргән, хисләргә бирелмәгән бу яшь кызның үз гомерендә инде күпләрне күргәне сизелә иде. Шулай ук ул Русиядә булып яткан хәлләрдән хәбәрдар.

​​– Русиядә яшәгән еллардан ниләр хәтерлисең? Ни сәбәпле балалар йортында тәрбияләнгәнеңне беләсеңме?

– Мин әниемне белми үстем. Өч ел элек кенә әнине табарга ярдәм иттеләр. 5-6 яшемдә мине кечкенәләр йортыннан зуррак балалар булган ятимнәр йортына күчергәннәр. Беренче тапкыр мине асрамага Русиядә бер гаилә алды, ләкин алар белән яшәп булмады.

– Нигә?

– Андагы "әти" бик сәер иде. Хәзер белмим дә инде. Мин әле мәктәпкә йөрми идем. Шуннан алар мине кире балалар йортына кайтарды. Анда мәктәптә укый башладым, шунда икенче сыйныфны башлаганда Канададан килгән бер гаилә алып китте.

– Алар белән очрашу ничек булды?

– Ул гаилә минем рәсемнәрне күргән булган, мине алырга дип Квебектан килгәннәр. Канадага 9 яшь тулганда киттем. Мин французча да, инглизчә дә сөйләшә белми идем. Бары тик русча гына, телләрне өйрәнергә ике ел кирәк булды.

​​– Тугыз яшеңдә булган бу хәлне инде бик яхшы хәтерлисеңдер.. Бәхетле идеңме?

– Бик яхшы хәтерлим. Туктый алмыйча еладым, бик күп еладым. Мин аларның гаиләсенә "керә алмадым", алар минем белән якын була алмады. Туры килмәдек бер-беребезгә. Шуннан соң алар мине кире социаль хезмәтләргә тапшырды. Мине үстергән гаилә Русиягә барып алучылар түгел.

– Хәзерге гаиләң - кемнәр алар? Алар сине кайдан тапты?

– Квебекта DPJ (Direction de la protection de la jeunesse) дигән бер оешма бар. Бу балалар һәм яшьләр хокукларын яклаучы хөкүмәт оешмасы. Алар балаларны гаиләдә көч куллану, җенси эзәрлекләүдән яклый һәм ярдәм итә.

– Сине Русиядән килеп алган гаилә ничек тә булса эзәрлекләдеме? Басым ясадымы?

– Русиядән килеп бер ай узгач бу гаилә мине шул оешманың балалар йортына китерде. Моның сәбәбен мин беркайчан да белмәдем. Ләкин мин алар белән барыбер яши алмас идем. Анда китерелгән балаларга яңа гаиләләр эзлиләр.

– Кардәшләрең бармы бу яңа гаиләдә?

– Әйе, ике сеңлем бар. Берсе Кытайдан асрамага алынган, икенчесе бу гаиләнең үз кызлары. Миңа 22 яшь, сеңелләремә 18 һәм 21. Без бергә яшәмибез. Әти-әниләребез аерылган. Мин әтием белән яшим. 18 яшьлек сеңлем бер атна әнидә, бер атна безнең белән тора. Олырак сеңлем Квебек шәһәрендә тора, ул анда укый. Бу бездән бер 3 сәгатьлек юл. Без барыбыз да университетларда укыйбыз.

​– Әниеңне кайчан эзли башладың?

– Мин үземнең татар икәнемне белеп яшәдем. Үземне хәтерли башлаган чактан бирле татар икәнемне белдем. Балалар йортында барысы да сары чәчлеләр, мин генә кара чәчле, кара күзле идем, миңа "син татар" дип әйтә иделәр. Мине асрамага биргәндә тапшырылган кәгазьләрдә дә "татар" дип язылган иде. 15 яшь тулгач интернетта татарлар турында мәгълүмат эзли башладым. Шунда Ирек Биккининның татарлар турындагы мәкаләләрен таптым. Аның шул мин туган якларда яшәвен дә укып белдем, шуннан соң ярдәм сорап аңа яздым. Әниемне табарга ул булышты.

– Әниеңнең кем икәнен, кайда яшәгәнен кайчан белдең?

– Миңа 18 тулган иде.

– Сез әле аның белән әле очрашмаган дип беләм. Сөйләшәсезме? Хат алышасызмы?

– Юк сөйләшмибез, хат та язмыйбыз. Мин урысчаны оныттым, ул инглизчә сөйләшми. Татарча мин беркайчан да белмәдем, минем белән татарча сөйләшүче булмады, балалар йортында минем белән урысча гына сөйләштеләр.

– Әниең сүзләренә караганда, аңа имеш, син туганда үлгәнсең дип әйткәннәр. Табиблар аңа шулай дип әйткән.

– Әйе, имеш шулай. Моңа ышаныргамы? Белмим. Ләкин минем исән икәнне белгәч, нигә әнине эзләп тапмаганнар? Шуңа бик ышанмыйм мин моңа.

​​– Әниең тугач та сиңа Резедә исемен биргән булган, сиңа Резедә дип дәшүче булдымы?

– Юк сездән беренче ишетәм.... (нык гаҗәпләнде - А.К.) Юк, белмәдем, балалар йортында мине Русанна дип дәштеләр.

– Әтиеңне дә табарга телисеңме?

– Әйе, аны да табасым килә. Ләкин аның исемен генә беләм, башка берни белмим. Аның исеме Василий Вәлиев.

– Ни өчен әлегә кадәр Русиягә кайтмадың?

-- Документларны ясау бик авыр. Русия илчелеге - Монреальдә. Бу бездән алты сәгатьлек юл. Алар көненә өч кенә сәгать эшли. Минем анда барырга вакытым әлегә юк, укыйм, эшлим. Аннан соң минем очрак шулкадәр катлаулы. Мин инде ничә гаилә алмаштырдым. Гаиләне алмаштырган саен фамилиям үзгәртелде. Моның өчен бик күп яңа кәгазьләр эшләнде. Аларга моны ничек аңлатырга да белмим. Русия паспортын алырга телим, шунда туган кеше буларак моңа хокукым бар. Канада ватандашы буларак барсам, анда бер генә ай кала алам, бер ай минем өчен бик аз. Русиягә барсам, озаграк торасым килә. Яңадан рус телендә сөйләшәсем, аны искә төшерәсем килә.

– Русанна, Русиядә булган яңалыкларны, соңгы хәлләрне карап барасыңмы?

– Әйе, Твиттерда.

​​– Русиядә ятим балаларны АКШ гаиләләренә асрамага бирүне туктату турында канун кабул ителде...

– Беләм. Бер әйбер искә төшә. Русиядән килеп алган беренче гаилә мине Канадада ташлагач, алар илкүләм телевидениегә чыгып бер тапшыруда бу турыда сөйләделәр. Бөтен Канадага. "Яшүсмерләре асрамага алмагыз, алар белән проблема күп була" дип сөйләделәр алар. Төрле гаиләләр була. Канадада да, АКШта да. Балаларны асрамага алу бизнесында бик күп ришвәтчелек, алдау да була торгандыр. Канадада асрамага бала алган гаиләләргә социаль ярдәм бирелә, аңа кызыгып алучылар да була. Ләкин сез әйткән бу канун күңелләрне болгата. Балаларның бер гаебе дә юк. Мескен ятим балаларны зурлар акча эшләр өчен куллана, хәзер менә тагын аларны сәясәттә дә кулланалар. Яхшы ниятле гаиләләр бик күп. Алар күбрәк. Алар балаларны алып мәктәптә укыта, кеше итә, аларга яхшы тәрбия бирә.

– Башкортстанга әниең янына кайтуны ничек күз алдыңа китерәсең? Аның белән нәрсә турында сөйләшергә телисең?

– Үзем турында чынбарлыкны беләсем килә, әлбәттә. "Ни өчен ташладың мине?" дип сорыйсым килә.

​​​​– "Әнине яратам" дип әйтә аласыңмы?

– ...яратаммы? Яхшы сорау...Мин аның кем икәнен дә белмим бит. Әйе, ул мине бу дөньяга китергән. Моның өчен генә кешене яратып була микән? Белмим...Ул бит мине теләмәгән, калдырып киткән. Мин аның өчен бер хата булганмын...Менә ике энемне яратам дип әйтә алам. Аларны әле күрмәсәм дә, нык сагынам. Ярый әле мине Канадага алып киткәннәр, мин монда бәхетле. Алар шактый ярлы яши кебек күренә.

– Синең спортта уңышларың турында ишеттем...

– Әйе, мин сигез ел каратэ белән шөгыльләндем. Дөньяга булган ачуны эчемнән чыгарырга каратэ булышты. Элек ачу күп иде. Кара билбау алдым, халыкара ярышларда катнаштым, бүләкләр алдым.

– Яңа елга планнарың нинди?

– Мин гап-гади студент, хыялларым да бик гади. Укыйм, төннәрен эшлим. Быел укуны тәмамлагач, Русиягә виза артыннан йөрергә җыенам. Мәскәү университетында укыйсым килә. Мәктәпне бетергәч сәяхәт итәсем килә. Элегрәк максатлар югары иде, хыяллар күп иде.Соңгы елларда үзгәрде.

Фотода Русанна (уңда) Канададагы әнисе, Мари Ли һәм Габриэлла исемле сеңелләре белән

* * * *

2010 елның җәендә Азатлык хәбәрчесе Ирек Биккинин Башкортстанның Балтач районы Комъязы авылына барып 1999 елдан бирле Канадада асрамада яшәүче Русанна Бриссонның әнисе һәм энеләре белән очрашты. Русанна аларны шушы видеодан гына күреп белә.

Анда төрле факультетлардан хорлар катнашты. Безнең инженерлар факультетын "Татарча инженерлар” дип аталган татар егетләреннән торган хор лаеклы итеп күрсәтте. Хорның составында Марат Хөсәенов, Фердинанд Сәйфелмлюков, Марат Жамалов, Рөстәм Фатехов, Рамис Хәсәнов һәм Максим Скатов иде, барысы да Кызыл Октябрь һәм Сергач районнарыннан. Хорлар дүрт номинациядә – “Иң яхшы видеоролик”, “Иң яхшы башкаручы”, “Иң яхшы солист” һәм “Иң яхшы хор” номинацияләрендә ярыштылар.

   Безнең татар егетләре матур, моңлы татар җырлары башкарулары белән ки-чәнең  йөзек  кашы булдылар. “Татарча инженерлар” беренче номинациядә беренче, ә калган өчесендә икенче урыннарны алдылар. Әмма, тамашачылар фикеренчә, “Иң яхшы хор” номинациясендә алар беренче урынга лаек иде һәм тамашачылар симпатиясе призы да “Татарча инженерлар”га тапшырылды. Бусы инде җиңүдән дә мөһимрәк булды.

Мин хәзер сезгә бер яшь гаиләнең бер көнлек яшәү тарихын бәян итәргә телим.

Шәһәр егете Алмаз авылда туып үскән, нык бәдәнле, эштә ныгып, үз-үзенә нык ышанган Вәсилә исемле чибәр кызга гашыйк булды. Озак та үтмәде, җир йөзендә, мәхәббәт кичерешләрендә корылган тагын бер яшь гаилә барлыкка килде.

Шәһәрдә яшәргә авыр булгач, Вәсилә ире Алмазны һәм мәхәббәт җимешләре – Ирекне ияртеп, авылдагы якын туганнарының буш торган нигезенә кайтып урнашты. Яшь хатын йорт эшләрен башкарып, иренә ашарга пешереп, кечкенә улын тәрбияләп, хуҗабикә роленә кереште. Алмаз авылдан берничә чакрым ераклыктагы шәһәргә эшкә йөри башлады.

Көннәр бер-берсен алмаштырып кына тордылар. Беркөнне, гадәттәгечә, Алмаз эш сәгате тәмамлангач, машинасына утырып, өенә кайтырга чыкты. Нәкъ шулчагында ни күрсен ул, әллә бәхеткә, әллә бәхетсезлеккә, дигәндәй, урам читендә басып торучы классташы Эдуардны күреп алды. Үзенең ничек итеп тормозга китереп басканын сизми дә калды Алмаз.

Ике сыйныфташ бертуганнардай кочаклашып күрештеләр һәм якындагы кафега кереп утырдылар. Билгеле инде, шундый сагынулы очрашу килеп чыккач, эчемлексез генә утырып була димени! Шактый ук кызмача Эдуард үз тормышы, бирегә нинди эш белән килеп чыгуы турында сөйли дә сөйли генә. Менә ул тагын Алмазның рюмкасын тутырып куйды. Алмаз үзен өйдә хатыны, улы көтеп торуы турында әйтергә авызын ачып маташса да, файдасы булмады. Эдуард бер сүз белән аның авызын томалады:

- Дустым! Сабыр ит бераз, хатын ул барыбызда да бар, беркая да китмиләр лә алар. В конце-концов син ир кешеме юкмы? Безгә һәркөнне болай очрашып утыру бәхете татымый ла ул!

Алмаз өенә бары тик ярты төн узгач кына кайтып керде. Тәрәзәләрдәге ут яктысын күрүгә, өйдә буран булачагына шиге калмады аның. Өйгә килеп кергәч, эчми-эчкәнгәме, шактый ук мәлҗегән Алмаз нигәдер абынып китеп, бүлмә уртасына килеп төште. Җайсыз бәрелүдән күбеп чыккан, авырткан маңгаен уып утырганда, шунда ирен көтеп арыган, һөҗүмгә әзер булган, ярсудан чәчләре тузгыган, күзләре маңгаена менгән хәләле - Вәсиләсе ул өйгә килеп кергәч, ялгыш абынып китеп мәтәлеп төшкән, аның киемнәре тутырылган чемоданны аягы белән аңа таба тибеп җибәрде дә, бөеренә таянып:

- Нәрсә сөйрәлчек! Миннән дә яшьрәк, баерак кәнтәйләр таптыңмыни?! Өеңдә сине көтеп утыручы хатының белән улың барлыгын оныттыңмыни? Хотя жена не стена, и отодвинуть можно, диләр. Әйт, хәзер, кем белән булдың?! Мине алмаштырырлык хатын-кыз кем ул?! - дип ысылдады, төкрекләрен чәчеп.

Бичара ир үзен яклап, бары тик сыйныфташы белән генә очрашуы турында сөйләргә тотынмакчы иде дә, каһәр суккан очкылыгы башланды. Һык та һык килеп, сөйли алмый интеккән иргә ачудан шашар дәрәҗәгә җиткән Вәсилә авыз ачарга ирек бирмәде шул инде.

Озак та үтмәде, Алмаз өстенә туйга салынган, бер оя чынаяклар очып килеп төште, аннан соң башка төрле нәрсәләр оча башлады. Сөйгәненең мондый кыланышларын гомерендә дә күрмәгән яшь ирнең горурлыгына тиде күрәсең. Шулчак көч-хәл белән сөйрәлеп кайтып кергән Алмазга әллә кайдан көч-куәт килеп кергәндәй булды, ул сикереп торып, иң беренче күзенә чалынган, өстәлдә рама эченә ясап куелган туй карточкасын җәһәт кенә эләктереп алып, Вәсиләсе өстенә ыргытты. Ә хатын бер дә аптырап калмады, тормыш иптәше туган көненә бүләк иткән стенадагы көзгегә утыргыч белән томырды. Нәфрәттән ярсыган ике яшь йөрәк, чылтырап коелып төшкән пыяла тавышына аптырап, башларын күтәреп, бер-беренә карашып, бермәлгә тынып калгандай булдылар. Тик бәхетсезгә вакытсыз, дигәндәй, тынлык бик озак дәвам итә алмады. Иң беренче Вәсилә аңына килеп, маңгаена тирләп ябышкән чәч бөдрәсен тирән сулышы белән өреп җибәрде дә:

- Вперёд! - дип кычкырды һәм тәрәзә төбендә үзе яратып, тәрбияләп үстергән гөлләрне бер-бер артлы корбаны өстенә күтәреп бәрде.

Алмаз гаиләсендә хатын-кызга кул күтәрү гөнаһ, ирләр эше түгел, дип тәрбияләнгән кеше буларак, аның яраткан хатынына кул күтәрү уе башына да килмәде. Ул инде хәзер миңа ни эшләргә кала, кая барып тотыныйм, дип каранып торгач, Алмазның күзе стенадагы үзе тырышып-тырмашып ябыштырган обойларга төште. ЭҺ, дип әйткәнче, ул аларны умырып та ташлады.

Бераз вакыттан соң өй эчендә ватыласы әйберләр ватылып, бүлмә сугыштан калган кыяфәт алгач, ачулары сүрелә төшкән, тиңдәшсез сугышта арыган-талган, идән уртасында басып, бераз юашланып калган ир белән хатын аптырашып бер-беренә күтәрелеп карадылар. Ә шулай да, Вәсилә ире турында үзе уйлап чыгарган “хыянәт” турында онытып бетермәгән булган, күрәсең. Шулчак ул йөгереп барып, тәрәзәгә эленгән пәрдәләрне өзгәләргә кереште. Хатынының акылга утырмаганлыгын аңлап алган Алмаз “Война тек война”, диде дә аңа барып кушылды. Нәкъ менә шул чагында Ходайның рәхмәте, могҗиза булды. Алмаз белән Вәсилә тәрәзә пәрдәләрен ерткаларга керешкәндә әллә кайдан гына: “Ур - ра, ур - ра! Вперёд!” дигән сүзләр ишетелде. Хәлдән тайган яшь әти белән яшь әни аптырашып артларына борылып карадылар. Һәм шунда гына алар, йокыдан уянып, үзенең караватында басып, аларның сугышуларын күзәтеп торган, яңа гына сөйләшә башлаган дөньяда уллары Ирекнең барлыгы, аның турында бөтенләй исләреннән чыгуы турында аңлап алып, аңнарына килеп, бер-беренә карашып торалар иде. Ирек янә сакауланып, кулларын чәбәкләп, әтисе белән бергә уйнаганда аңа яратып, әйтә торган: “ Ур - ра, ур - ра! Вперёд” дигән сүзләрне кабатлады. Көтелмәгән хәлдән Алмаз белән Вәсилә янәдән бер-беренә карашып алдылар да кычкырып-кычкырып көләргә керештеләр, аларга кечкенә сабыйлары да кушылды.

Әйе, алар бер-беренә ымлап, бик озак көлделәр әле. Көлмәслек тә түгел шул: шундый каты, әмма кыска гомерле, бөтен проблемаларны хәлиткеч булган сугышта Алмазның маңгае зәңгәрләнеп, күбеп чыккан, Вәсиләнең өстендәге халат итәге умырылып төшеп, шәрә тәне күренеп тора, күз-керфек тирәсендәге буяулары бите буйлап, сузылып-сузылып төшкән, чәчләре мич пумаласыдай тузгыгын иде. Шулай булса да, Алмаз бернигә дә карамастан, үзенең хәләлен бик ярата шул, гомердә дә аны башкага алыштыра алмас иде. Ул челтерәп аккан чишмә тавышыдай көлүче хатынын беренче тапкыр күргәндәй, аңа бераз сокланып, сөеп карап торгач, кочаклап ук алды.

Бераздан соң зур сугыш кичергән кечкенә генә дәүләт, җиңүчесе билгеле булмаган яшь гаилә өйләрен җыештырып, Вәсилә пешергән тәмле ашлар белән сыйландылар да йокларга яттылар. Ә иртәгесе көнне аларны зур сынаулы, үзенең авырлыкларында чыныктыручы олы тормыш көтә иде... 

Бүгенге җәмгыять кешеләренә килгәндә, алар еш кына күршеләренә, хезмәттәшләренә, "хәлле" танышларына игътибар итәләр һәм тышкы тәэсирләргә генә нигезләнеп уйлыйлар: «Ни өчен мин дә болай яшәмим соң? Әгәр мин дә шулай яшәгән булсам, һичшиксез, бәхетле булыр идем…»

Чынбарлыкта исә, әгәр тышкы яктан бәхетле булып күренгән кешеләрдән: "Сез тормышыгыздан канәгатьме?" – дип сорасаң, күп очракта алар тискәре җавап бирәчәкләр. Дөрестән дә, кайберәүләр бай, ләкин авыру (кайчакта зур акчага алынган дарулар һәм кыйммәтле курортлар да булышмый). Әгәр кемдер бай да, сау-сәламәт тә ди, бу әле барыбер ул бәхетле дигән сүз түгел, чөнки аның хатыны (ире) яки балалары бозыклык, фәхешлек юлында йөрергә, ә эш урынында ниндидер җитди күңелсезлекләр булырга мөмкин. Мәшһүр шагыйребез Габдулла Тукай да әйткән бит:

"Дөнья киңлегендә ни шатлык бар,

Аягыңны чабатаң кысса".

Аңлашыла ки, биредә "чабата" сүзен туры мәгънәдә генә түгел, киная рәвешендә дә аңлатып була: "чабата кысуы" – ул, мәсәлән, өйдә, гаиләдә тынычлык-татулык булмау, эш яки уку урынындагы проблемалар һ. б.

Шулай булгач, кайда икән соң ул бәхет чыганагы? Кайларда яшерелгән ул һәммәбезгә дә кирәк булган бәхет? Ошбу сорау-мәсьәлә буенча мин шактый күп таныш-белешләрем белән сөйләштем, төрле-төрле фикерләрне тыңладым, ләкин күңелемә хуш килердәй тулы җавапны гап-гади татар авылында, гап-гади бер карчыктан ишеттем.

Әбекәй нәсихәте

Мамадыш районында минем бабамның бертуган апасы яши. Олы яшьтә булуына карамастан, Нурания әби әле дә аяк өстендә, әкрен генә булса да йөри, чәйләр әзерли, саташмыйча ипләп кенә сөйләшә һәм бик еш тирән мәгънәгә ия хикмәтле фикерләр әйтеп куя. Кайчакта, шушы 92 яшьлек карчыкта шундый зиһен һәм фәлсәфи мантыйк ничек сакланган икән дип хәйран каласың. Әйтергә кирәк, Нурания әби шактый авыр һәм михнәтле гомер кичергән: сугыш, ачлык, авырулар, көчтән килмәслек эш, иң якын туганнарны югалту... Шулай да әбекәй диннән аерылмаган, намазларын калдырмаган.

Бәхет турында уйланып йөри башлагач, мин Мамадыштагы әбинең дә фикерен белергә теләдем һәм җай туры килеп, аның белән гәпләшеп алдым.

-  Нурания апай, син ничек уйлыйсың, нәрсә ул бәхет?

- Бәхетме? Кемгә ничек инде ул, – дип ерактан башлады абыстай. – Һәркемнең үз карашы, үз аңлавы. Менә минем оныгым: "Машина сатып ала алсам – бик бәхетле булыр идем", – ди, килен исә телевизордагы киноларын вакытында караса, зур бәхеткә ия булгандай "очып" йөри. Ә мин алар яшендә тормыш иптәшем Хәбибулланы сугышка озаттым һәм соңыннан көн саен: "Йә Раббым, хәләл җефетемне ярты сәгатькә генә булса да кайтарсаң иде, бик күрәсем килә", – дип ялвардым. Сорый торгач, кабул булды бит догам: ирем каядыр үтеп барышлый 20 минутка гына йортыбызга сугылып чыга алды. Шуннан соң кайтмады, бер елдан һәлак булуы турында хәбәр килде. Ләкин шуның кадәр яраттым Хәбибулламны – шул 20 минутка кереп күрешеп китүе, аның сагыш тулы күзләренә карау минем өчен аңлатып бетерә алмаслык зур бәхет булды.

Бераз уйланып дәшми торганнан соң, әби сүзен дәвам итә:

- Моны инде гыйбрәт дип, мисал өчен генә сөйлим, чөнки кешенең күбесе бәхет туклык-муллык һәм иминлек булган җирдә генә йөри дип уйлый бит, улым. И-и, чынлыкта алай булсамы...

- Шулай да, толлык, ачлык һәм юклыкны бәхет галәмәтләре дип атап булмый бит инде, әби.

- Анысы да хак, әмма хикмәт мөнбәреннән караганда, муллыкта да бәхетсезләр юк дисеңме әллә? Кайгыны, күңелсезлекне акыл-сабырлык белән тиешенчә кабул итә алсаң, Аллаһ билгеләгән тәкъдиреңә буйсынучанлык күрсәтсәң, бәхетсезлек хисе үзеннән-үзе кими, басыла ул. Аллаһы Тәгалә биргән сынауны үти алсаң, бу олы дәрәҗә инде, улым. Дөньяда ул сынау – хәсрәт, авырлык, ләкин ахирәт мәгънәсендә – бәхеткә бер адым ясау мөмкинлеге. Тагын шуны исеңнән чыгарма: Аллаһны, ахирәтне онытып, бу дөньяга һәм кешеләргә генә өметләнә башласаң, тормыш авырлыкларын  җиңүләр ай-һай... Фани дөнья өметләре – сабын куыгы кебек инде ул...

Шушы урында әби авыр итеп көрсенеп куя да, хатирәләр сандыгыннан нәрсәләрдер актарып алып, дәвам итә:

- Ирем сугышта һәлак булып кире әйләнеп кайтмады – бер өметем сүнде. Соңрак улым вафат булды – икенче өметемне җуйдым. И-их, ул юк булган өметләр...

- Әбекәй, ә шул авыр вакытларда, йөрәгеңне әрнетеп өметләр өзелгән чакта нәрсә яшәтте соң сине, нәрсә рухи көч биреп торды?

- Иман яшәү көче бирде, улым, иман... Башкаема төшкән авырлык – ул Раббым биргән сынау икәнлеген аңлау, моңа инанып сабыр итү тормыш авырлыкларын күтәрергә бик тә ярдәм итте миңа. Яшьтән үк тормышымдагы бар өметемне Аллаһка багладым, Раббыбыз вәгъдә иткән ахирәтне истә тотып, һәрбер гамәлемне Аллаһ риза булырлык итеп башкарырга тырыштым, инде кабуллардан гына булсын, йә Рабби...

Карчык чәчәкләре уңа төшкән яулык япкан башын күтәрә һәм тоныкланган  күз карашын каядыр читкә һәм бераз өскә юнәлдереп, дерелдәп торган тавыш белән җырлап җибәрә:

"Сабыр итик, сабыр итик,

Сабыр колдан шайтан качар.

Сабыр булган җәннәт ишеген

Үз куллары белән ачар...".

Тынлык. Бары тик стенадагы сәгатьнең текелдәве генә гомер агышының туктамаганлыгын искә төшерә кебек. Ә мин яшь булсам да, аңлыйм: әбинең бүгенге көндә тыныч-тавышсыз калган иске йорты заманында сәгать текелдәвен генә түгел – дәһшәтле гомер давыллары, язмыш гарасатларын да ишеткән, ләкин иман-тәкъвалыгы, гыйбадәте, сабырлыгы Нурания апаны шайтан тәэсиреннән, күңел төшенкелегеннән саклаган, тормышында нык терәк булган.

Кызганыч, динсезлектә тәрбияләнгән, хәрам белән хәләлне аермаган (һәм аерырга теләмәгән) хәзерге җәмгыять кешеләре сынау итеп бирелгән язмыш зилзиләләрен еш кына кичерә алмыйлар. Бу бигрәк тә ир-атларга хас күренеш. Алар гадәттә андый вакытларда эчүгә сабышалар, ягъни авырлыкны шайтан белән бергә "җиңәргә" маташалар, ләкин... шайтан аларны коткарырга түгел, ә киресенчә, хәрамга ияләшкән гөнаһлы хәлләрендә ахирәткә озатырга тырыша башлый һәм Аллаһтан тәмам читләшкән, якты өметен җуйган шул бичара үз-үзенә кул сала. Нәтиҗәдә, бу дөньядан ахирәткә җәһәннәм әһеле булып күчә. Ә шайтанга нәкъ шул кирәк тә инде, чөнки ул үзе – өметсез, ягъни җәннәткә мәңге кермәячәген белә һәм шундый өметсез, бозыклык кылучылар гаскәрен мөмкин кадәр арттыру – аның төп максаты. Шуңа да әбинең мөнәҗәтендә искә алынган сабырлык сыйфаты шушы аяныч, бәхетсез хәлгә дучар булмас өчен бик тә зур әһәмияткә ия. Әлбәттә, әлеге сабырлык Аллаһ ризалыгы өчен булса. Ә Аллаһы Тәгалә авырлыктан соң һичшиксез җиңеллек бирелер дип Үзе вәгъдә итә.

Шулай уйланып, бераз дәшми утырганнан соң, сөйләшүебезне дәвам итәбез.

- Нурания апай, инде гафу ит, ләкин сорыйсым килә: шушы син кичергән хәсрәт-михнәтләр язмышыңнан ризасызлык, Аллаһы Тәгаләгә карата ниндидер үпкә-рәнҗү хисләре тудырмадымы?

- И-и, кая инде ул рәнҗүләр, барысы да тәкъдир бит. Бер көнне  кояш елмайса, икенче көнне, болытлар куерып, яңгыры коеп үтә, шуның шикелле кеше гомерендә дә сөенече белән көенече алышынып торырга тиештер инде ул. Аллаһы Тәгалә бит һәр кешене сынап карый: шатлык, байлык килгәндә шөкеранә кылырмы, хәсрәт, юклык вакытында сабыр булырмы. Ничек кенә булса да, безне бар кылган Яратучыга тугрылыклы калу – һәр Адәм баласының бурычы, шуңа да мөселман өчен яхшылык та нигъмәт, авырлык та нигъмәт. Әгәр кеше Раббысы белән тиешле мөнәсәбәт булдырса, уйлары пакь, күңеле гел тыныч булыр. “Бәхет нәрсә ул?” дип сорау биргәниең бит, баксаң, бу сорауга җавап кыска гына һәм бик тә гади: күңеле тыныч булган кеше генә чын бәхетле була ала. Ә моның өчен Аллаһы Тәгаләне гел дә истә тотарга, Аның ризалыгын алырга тырышып яшәргә кирәк. Шулай булса гына кеше үзе һәм әйләнә-тирә белән килешер, күңелендә тынгылык урнашыр.  

-  Димәк, үпкәләмисең, үкенмисең дә?

- Юк, улым, юк... Гыйбадәтемне азрак кылганмын бугай дип кенә үкенсәм инде. Шөкер, Аллаһы Тәгалә миңа озын гомер биргән, тагын күпме яшисе калгандыр, шулай да үземне Раббым хозурына күчәргә әзер кебек хис итәм. Күңелем тыныч минем, улым, Аллаһка шөкер, тыныч...

Шушы мизгелдә, сәер бер дулкынлану хисе кичереп, әбекәйнең күңелендәге тынычлыкка зыян салмыйм диптер инде, мин басынкы тавыш белән, пышылдап диярлек сорыйм:

- Шулай булгач, Нурания апай, син бәхетле?

Әби бермәл уйга калып дәшми утыра, аннары исә әкрен, әмма ныклы, ышанычлы тавыш белән җавап бирә:

- Анысы, балакаем, ахирәттә билгеле булачак. Үлемне каршылау, ахирәткә күчү вакыты һәркемгә дә килеп җитәчәк, барыбер килеп җитә ул көн, килеп җитми калмас. Шуңа да Аллаһның барлыгына-берлегенә ышану, Ул риза булырлык итеп яшәү, Аңа сыену – бик зур нәрсә ул, үскәнем. Моңа инану, моның асылын, хикмәтен аңлау иман була да инде...

Гыйлем – офык кебек

... Һәрбер кеше бәхеткә омтыла. Әмма һәркем аны үзенчә аңлый. Нурания апа шушы төшенчәнең асылын менә ничек гади дә, тирән мәгънәле итеп тә аңлата белгән бит! Бәхет сере аның өчен фани дөнья максатларына ирешүдә түгел. Һәр нәрсәнең ахыры хәерле булуы һәм нәтиҗәдә Аллаһ ризалыгына ирештерүе мөһим, ди хикмәтле әби. “Раббың белән мөнәсәбәт булдырсаң, уйларың пакь, күңелең исә тыныч булыр...”

Шулай итеп, бәхетле булу өчен Аллаһ риза булырлык итеп яшәү, Аңа сыену, Аның барлыгына-берлегенә ихлас ышану, ягъни Иман кирәк икән бит безгә! Ә хакыйкый иман иясе булу өчен ни кирәк?..

Дөрестән дә, гыйлем ул офык кебек. Аңа якынайган саен, ул синнән ерагая башлый сыман. Әмма шунысы хак: бу дөньяның, барлык тере һәм тере булмаган мәхлукларның, шул исәптән кешенең дә Яратучысы бар. Шушы мәхлукларның һәммәсе дә шул Яратучы билгеләгән кануннарны үти, Адәм балаларына гына, сынау максаты белән ирек бирелгән. Шулай да кешеләр адашып-саташып, нәфес вә шайтанга алданып харап булмасыннар өчен, бөек Раббыбыз Үзенең әмер-тыюларыннан торган “дин” дигән олуг Канун биргән безгә. Кеше булган вакытта дин дә булачак, чөнки дин ул – бәхеткә илтүче бердәнбер дөрес юл, тормышыбызда терәк һәм шатлыклы өмет. Мәңге сүнмәс өмет... 

Безнең әти дә яратып бетерми иде бугай декабрьне. Стенадагы кадакка элеп куелган числалыкның (бездә календарьны шулай диләр) битен ертып ала иде дә «Кыскара әле», – дип, ертылган битне икенче кадакка «кигезеп» куя иде. Бу сүзне ул декабрь ае буена әйтә иде. Нәрсәнең кыскарганын без белә идек. Хәер, шул ук декабрьдә көннәр озыная башлагач:

– Бүген бер минутка озынайды, – дип елмая иде. Озынайды дигәннән, бер әкәмәт вакыйга искә төште. Өлкәнрәкләрдән үрнәк алып, без дә (14-15 яшьтәгеләр) кышкы аулак өйләргә кич утырырга җыела идек. Бөтен фурмысын китереп утырабыз: үзебезгә күрә күз төшеп йөргән кызларыбыз да бар. Шулар белән чоланга «кәҗә карарга» чыгабыз. (Әй, бүгенге заманның кәттә кызлары, «кәҗә карау»ның ни икәнен белмәсәгез, әбиләрегездән сорагыз). Миңа да бер кыз белән «кәҗә карарга» туры килде.

– Барыгыз, кәҗә бәрәнләмәдеме икән, карап керегез, – диделәр дә, бер кызны алып, чоланга чыгып киттем. Чыгуын чыктык та, нишләргә белмибез. Ишеткән бар анысы – «кәҗә карарга» чыккан кызны кочаклыйсың икән. Безнең заманда кызлар кочаклау зур егетлеккә санала иде. Торабыз шулай. Караңгы булса да, кызның янымда икәнен тоям – җылысы сизелә. Ләкин кочакларга оялам. «Нишлисең, оятсыз», – дип әйтер төсле. Әйтергә сүз табылмый. Шунда әтинең иртән әйткән сүзе искә төште.

– Көн бер минутка озынайды, – дип сүз башладым. Кызымның да теле ачылды:

– Әйдә керәбез, туңам, салкын, – диде.

Шунда, «Җылытыйммы?» дип әйтәсе дә, кочакка аласы гына бит. Их, хәзерге тәҗрибәм булса... Әй, яшьлек! Әллә нинди вакыйгалар онытылган, бу онытылмый. Декабрь елның соңгы ае шул, үткән елга йомгак ясый торган ай. Киләчәктә искә алып сөйләрлек ниләр булды соң әле бу айда? Сәясәткә керәсем килми. Туйдырды, ялкытты. Бәяләр күтәрелә дә күтәрелә. Газга, электрга. Нигә икәнен аңлатып бирүче юк.

– Газга ник күтәрелә? – дип сорасаң,

– Электрның бәясе артты, – диләр.

– Электрныкы нигә артты? – дисәң,

– Газ бәясе артты, – диләр.

Юк, кирәкми, сәясәт тә, икътисад та кирәкми. Декабрь ае иң караңгы ай, якты истәлекләрне искә төшереп юану яхшырактыр. Башка елларның декабрендә нинди истәлекле вакыйгалар булган соң әле?

Уйлап-уйлап тордым да, декабрьдә татар тарихына бәйле зур вакыйгалар булмаган шикелле. Россия тарихында иң истә калганы – декабристлар восстаниесе. Рәсәйдәге тәртипсезлеккә, деспотизмга риза булмыйча, хәтта дворян малайлары баш күтәрә. Баш күтәрүчеләрнең бишесен асалар. Күпләрен Себергә сөрәләр. Болар гаҗәп түгел. Күтәрелгән башны кисү гадәткә кергән нәрсә инде. Ә менә Себергә сөрелгән ирләре артыннан хатыннары китү – монысы гаҗәп. Ул хатыннар бит безнең авыл хатыннары кебек ат урынына җигелеп, ишәк урынына эшләп каешланганнар түгел, аларның нәфис куллары кашык тотса да кабара торган булган. Киткәннәр, ирләре артыннан Себергә – сөргенгә киткәннәр. Димәк, көчле рухлы булганнар. Бүгенге кызларыбыз нишләр иде икән? Хәер, андый сынауны үтәргә язмасын.

Декабрь тагын Россия империясен алыштырган СССР төзелү белән дә истәлекле. Тик бу яңа империянең гомере кыска булды. Истәлеккә «Союз нерушимый» дигән сүз генә калды. Юкә бау белән генә бәйләп куелган Союз тиз өзелде. Россиядәге гарип милли сәясәтнең яшәү сәләте юк шул. Ул сәясәт бүген дә дәвам итә – ахыры ни белән бетәрдер, Ходай үзе генә белә. Бүгенге яшьләр 5 нче декабрьнең кайчандыр бәйрәм көн булганлыгын да белмиләр. Без бәйрәм итә идек. СССР Конституциясен (төп закон) кабул иткән көн иде ул. Патша указлары белән генә яшәргә күнеккән ил төп закон нигезендә көн итәргә тырышып карады. Ләкин ул төп закон эшләмәде диярлек. Декабрь аенда эшләгән эш хәерле булмый, күрәсең. Хәер, декабрьдә кабул ителмәсә дә, Россия Конституциясе дә үз вазыйфасын үтәп җиткерми шикелле. Декабрь ае узган елга йомгак ясау ае да бит. Ничек яшәдек соң әле 2010 елда? Бу сорауга барыбыз да «корылык үзәккә үтте», дияр. Әйе, шулай. Андый афәтне Ходай бүтән күрсәтмәсен инде. Корылыкның кайберәүләргә файдасы да тигәндер. Эшләргә тиешле эшләребезне табигать кәпризләренә сылтап, судан коры чыга белүче илдә яшибез ләбаса. Күбрәк зарлана башладым. Әлеге дә баягы декабрьне өнәп бетермәвем аркасындадыр.

Ходайның биргәненә шөкер, яшибез бит әле. Менә Яңа ел да җитә. Котлашырбыз бер-беребезне. Көннәр дә озынаер, дөнья да яктыра төшәр. Котлы булсын Яңа ел! Котлы булсын!

Җанның ялангач чагы

Җәй көне бөтен агачлар да бертөсле, яшел була. Һәрхәлдә, беренче карашка шулай тоела. Ә кышын, яфраксыз чакта күрегез: каеннар ап-ак, кайбер агачларның кәүсәләре соры йә яшькелт, ә кайберләре бөтенләй кап-кара булып тырпаеп утыра. Яфраксыз чакта... Без кешеләр дә шулай түгелмени? Адәм баласының чын йөзен, асылын, үзәген танып белер өчен аның җанының, күңеленең шәрә калган мәлен күрергә кирәктер. Җанның ялангач чагын...

***

— На-а-а, малкай! Аллага тапшырдык...

Курчак өе кебек матур, яңа авыл өенең ишегалдыннан җигүле ат кузгалып китте. Аны озатып калган аксыл чәчле үсмер малайның сагышлы карашы арба артыннан бик озак ияреп барды. Юлаучылар бөтенләй күздән югалгач, яшь белән мөлдерәп тулган зәңгәр күзләр, түгелер өчен ышык урын эзләгәндәй, ашыга-ашыга койма буенда үскән кычыткан өсләреннән, сары вак чәчәкләр белән чигелгән яшел чирәм эченнән йөгереп уздылар да, ахыр чиктә, нәни сәдәфләр булып сибелгән песи борчаклары арасына кереп чумдылар... Дөньяда бу минутларда сипкелле түгәрәк йөзне көйдереп аккан пар чишмәне туктатыр көч табылмас кебек иде. Кинәт янбакча ишегеннән, яше өч яшьләр чамасы булыр, малай шикелле үк сипкелле кызчык атылып чыкты.

— Абый, абый, капканы яп инде! Күбәләк чыгып китә бит!

Сеңлесенең куркынган әче тавышына койрыгын чәнчеп чапкан бозауның аяк тавышы да килеп кушылды. Малай күлмәк җиңе белән җәлт кенә яшьләрен сөртте дә, почык борынын тарта-тарта, өйләре шикелле үк яңа, челтәрләп ясалган урыс капкага барып ябышты. Гадәттә җырлап кына ачылып ябыла торган капка бүген әллә нинди моңсу тавышлар чыгаргандай тоелса да, «абый кеше», ни генә булмасын, ничек кенә булмасын, капканың эчке ягында да, тышында да тормыш дәвам итәчәген аңлап өлгергән иде инде...

***

Җигүле ат урман авызына якынлашты. Арбада ир белән хатын. Хатын алда, дилбегә тотып утырган, ә ир кеше, зур мамык мендәргә терәлеп, чәчәкле юрганга төренеп, ярым яткан хәлдә бара. Берсе икенчесенең йөзен күрми. Шуңа да битлекләр салынган — йөзләрдә сүз белән аңлатып булмаслык чарасызлык, моңсулык, күзләрдә газап, сагыш, тагын әллә ниләр...

Өйдән чыкканнан бирле ләм-мим бер сүз дәшмичә барган юлчылар, ниһаять, икесе бертыннан: «Урманга җитәбез», — дип пышылдадылар. Тик шунда ук янә һавада, һавада гына түгел, җаннарда да авыр тынлык, бушлык урнашты. Әлеге, җанны сытып сыгарлык тынлыктан котылу өчендер, мөгаен, кинәт хатын болай да ярыйсы гына тизлектә юртучы атның сыртын талчыбык белән «сыйпап» үтте. Аннары кирәкмәгән, гаепле эш кылганын аңлагандай, ак яулыклы башын түбән иде. Моны күреп торган ир, тирән итеп сулыш алды да, тынлыкны үзенчә җиңәргә омтылып, арба дыңгырдаган җайга үзәк өзгеч моңлы тавыш белән җыр башлады:

Кар-ра гына ур-р-ман, караңгы төн-н,

Яхшы атлар кирәк лә-ә үтәргә-ә-ә...

Җырны шул урында бума ютәл өзде.

— Т-р-рр!

Хатын күз ачып йомганчы арбадан сикереп төште. Ашыга-кабалана, суынмасынга дип мендәр астына тыгып куелган шешәдән чынаякка үлән төнәтмәсе агызып, иргә эчерде. Ир бераз тынычлангач, алъяпкыч кесәсеннән кулъяулыгын чыгарып, ипләп кенә аның ирен читләреннән агып чыккан алсу канны сөртеп алды.

— Нишләвең инде бу? Терелгәч җырларсың әле, Алла теләсә. Ярамый бит сиңа, духтырлар кушмый.

— Духтырларыңны әйтер идем. Башта алар минем зарымны тыңламадылар, дәваламадылар. Инде мин аларны тыңламыйм. Тыңлаудан узган инде монда.

— Алай димә әле син. Әйдә, төренебрәк ят. Һәм, гүпчим, оста барда телең тый дия иде минем әби. Ишетәсеңме, кошлар ничек матур сайрый. Урман шавында да әллә нинди серле моң бар. Авылыбызга бер оста җырчы булсаң да, син аларны «едыва» уздырырсың, әтисе.

Бу сүзләрне әйткәндә, хатынның йөзенә, соңгы ярты елда беренче тапкырдыр, саран гына елмаю ятты. Ни хикмәттер, шул елмаю ирнең дә күңеленә шифалы тамчы булып тамды, сызлаган йөрәгенең иң түренә үтеп керде...

Җигүле ат инде урман юлыннан атлый. Арбадагылар бертуктамый сөйләшә, көлешә. Иргә аркасы белән утырган хатынның биленә төшеп торган пар толымы, ул борылып сүз әйткән саен, әле уңга, әле сулга чайкалып, хәтер инешләрен айкый.

— Сал әле шул яулыгыңны, йөз ел сине яланбаш, чәчең тузгыган килеш күргән юк.

— Минем синең алда чәч тузгытып кайчан йөргәнем бар?

— Кияүгә чыкканчы инде.

— Ә?!

— Нурислам абзыйның бөтен урам малайларын шүрләтеп торган «атаман» кызын беренче тапкыр кич тәрәзә пәрдәсе читеннән күрдек лә без. И йөрисең, мин сиңа әйтим, яланаяк идәнгә дөп-дөп басып, сачларыңны иңнәреңә таратып. Ялгышмасам, күлмәкнең дә бик үк озыны түгел иде өстеңдә.

— Аһ, оятсыз! Ордин-мидалләреңне елтыратып мине сорарга килгәндә әүвәл бисмилла күргән кебек кыландың бит әле. Белгән булсаммы!

Тагын көлештеләр.

Чыннан да, язмыш сукмакларының кай тарафка борыласын, алда нинди авыр сынаулар көтәсен белгән булса, авылда «урман җене кагылган» дигән аты чыккан ятим егеткә кияүгә барырга ризалык бирер иде микән иркә, төпчек кыз? Юктыр, билләһи, юктыр...

Ә бүген... Бүген аның унөч ел гомер иткән ирен урманы белән хушлашырга алып килүе. Соңгы тапкыр ауга барам дип мылтыгына кадәр янына куйдырды бит. Куян-мазар очрамый калмас дип ике патрон да корды. Күр, арбага утырганнан бирле уң кулын мылтыктан алмый. Песи баласын иркәләгән кебек сыйпаштырып та куя бугай.

— Йә, туктап бераз ял итикме? Аланы да җиләкле күренә, җиләк булмаса, әнә мәтрүшкәсен җыярмын.

— Туктыйк. Мин яраткан алан бу. Чирләгәнче гел шушында утырып тамак ялгый торган идем. Кечкенә кызыма куян күчтәнәчләрен дә нәкъ менә биредә төреп кесәмә сала ием бит. И-и-их!

— Бүген дә күчтәнәч көтеп калды кызыбыз. Куяннары гына күренми. Хәтереңдәме, көне буе йөреп тә буш кул белән кайткан чакларыңда, күрше бабай: «Нәрсә, аучы егет, бу юлы куяннарны агачка бәйләп куймаганнармы әллә?» — дип көлә иде үзеңнән. Син шул сүзләргә үпкәли дә идең әле, сакаллы сабый.

Хатын, чыннан да, бүген бик нык ябыгып, гәүдәсе сабый баланыкы кебек җиңеләеп калган ирен сак кына арбадан күтәреп диярлек төшерде дә, алдан әзерләп куйган урынга утыртты. Иңнәренә мамык шәл япты. Аның: «Мылтыкны, мылтыкны бир!» — дип өзгәләнүенә бераз аптыраса да, каршы килмәде, кабат арбага үрелде. Тик куллары тимергә тиюгә тәне буйлап ниндидер бер шомлы дерелдәү узуын тоеп гаҗәпләнде...

— Юк, юк! Ашыйсым да, эчәсем дә килми. Бар, син җиләк җый, ә мин урман һавасын сулап утырам. Атны читкәрәк бәйлә, бу килбәтсез арба миңа, кем әйтмешли, бөтен манзараны каплый. Шундый матур хатынны күз уңыннан җибәрәсем килми. Йә урман пәрие урлап китәр үзеңне.

Үлемнең җан өшеткеч салкын сулышын якында, инде бик якында тойган ир, балалары «әти битуны» дип йөрткән кып-кызыл мәк чәчкәләре төшерелгән ак эмаль савытны селки-селки, җитез адымнар белән алан уртасына атлаучы хатынын сокланып бераз күзәтте дә, күзен йомды.

Йә, Аллам! Мең үлемнән калдырдың бит, мең үлемнән. Сугышның беренче көннәреннән алып соңгы минутларына кадәр мине пуля-снарядлардан саклап, исән-имин туган авылыма кайтардың. Бердәнбер абыйсын да яу кырында югалткан ятимеңне башлы-күзле иттең. Тупырдап торган ике ул, фәрештәдәй кыз бала биреп сөендердең. Бер ел элек һәрбер бүрәнәсен менә шушы кулларым белән юнып, һәр тактасын сыйпап, шомартап, бизәкләп яңа өй җиткездем. Яшәргә дә яшәргә иде бит исәп. Ник мине үтерәсең, Ходаем? Ник бүген? Ник бер утыз-кырык елдан соң түгел? - Ирнең бите буйлап яшь тамчылары тәгәрәде. Аннары ул авырлык белән генә күзен ачты һәм җылы кояш нурларында иркәләнә-иркәләнә мәтрүшкә өзүче хатынын күзәтә башлады. Әйе, хатынның асылын насыйп итте аңа язмыш. Чибәр, уңган, булган, сабыр... Ниндидер могҗиза булып терелсәме? Юк инде, юк! Могҗиза булмаячак. Әнә, чарасызлыктан тәмам гаҗиз булган хәләленең Мәскәүгә, Кремльгә хат язып салуына ун көн дигәндә өйдән пырылдатып машина белән килеп алып киткәннәр иде үзен Казан больницасына. Тик бер атнадан ничек алып киткән булсалар, шулай кайтарып та куйдылар. «Соң инде...» дигән сүзләрен үз колаклары белән ишетте ул. Ишетмәскә тиеш булса да, ишетте.

Кинәт ир, сул кулы белән кискен хәрәкәт ясап, күз яшьләрен сыпырып төшерде. Ә уң кулы мылтыкка үрелде. Аның йөзенә усал тәвәккәллек билгеләре чыккан иде. Мишәр башы белән нишләп җебеп утыра соң әле ул бүген? Өч көн элек барысын да хәл итте бит инде. Мылтыгында ике патрон. Хатыны һәм үзе өчен. Ә балалар? Балаларны ил ташламас, үсәрләр. Ә хатынын ул читләргә ташлап китә алмый, теләми дә. Бергә үләчәкләр, нәкъ менә шушы аланда... Ир корылган мылтыкны күкрәгенә кысты, көпшәсен аланга таба юнәлтте. Шул чакны, нидер сизенгәндәй, яшь хатын бар гәүдәсе белән ире утырган якка борылды һәм елмаеп аңа карап тора башлады. Бил тиңентен үскән чәчәк-үләннәр арасыннан ул мылтык көпшәсен күрмәде. Шартлап кан чыкканчы иреннәрен тешләгән ирнең шашынган күзләре: «Карама, зинһар, миңа, артың белән борыл, борыл!» — дип кычкырдылар. Ул саташыр дәрәҗәгә җитте...

Нәрсә, иптәш сержант, кыенмы газиз кешеңнең йөзенә туп-туры карап йөрәгенә атулары, ә? Аркасы белән борылганын көтәсеңме? Хәтерлисеңме икән сугышның беренче елында немец разведчикларына әсирлеккә төшүеңне. Озак кына сорау алгач, бер олырак солдатның сине атарга алып баруын онытмадыңмы? «Йөгер! Йөгер!» — дип ымлагач, йөгереп китүең исеңдәме? Һәр адымың соңгысы булып тоелган иде бит. Һәр мизгел мәңгелек булып тоелган иде. Тик ул чакта фашист булып фашист син малакасусның аркасына түгел, читкә, куаклыкка атып калды. Язмыш үзеңне кызганды. Кайтып бәхет тәмен татысын, оя корсын, балалар тудырсын диде. Ә син?! Ә син бүген Ходай бүләге өч балаңның анасын вәхшиләрчә атып үтерергә җыенасыңмы? Яңа гына дөньяга аяк баскан газизләреңне тома ятим калдырырга телисеңме?

Ир, үзен-үзе белештерми, терәлеп утырган агачка башын бәрә-бәрә, ярсып кабатларга тотынды:

— Юк! Юк! Юк! Бу мөмкин түгел! Кичер, Аллам! Кичер мин диванаңны. Кичерә күр!

Ире белән нидер булганын аңлаган хатын кулыннан җиләкле савытын төшереп җибәрде. Шул арада, урман һавасын ярып, бер-бер артлы ике ату тавышы яңгырады...

— Ходаем, нәрсә булды? Хәлең начарайдымы әллә? Кай җирең авырта?

Дары төтене эчендә утырган ир:

— Нәрсә булсын, куяннарны бәйләмәгәнсең бит. Качтылар әнә, — диде дә, хәлсез генә елмаеп куйды.

Мичче кызы

Сәвиянең әнисе мич­че. Җәй­гә керүгә, дөрес­рәге, май аен­нан ук, иртәдән кич­кә кадәр өй борын­ча йөреп мич чыгару, мор­җа­лар төзәтү белән мәш­гуль ул. Билгеле инде, куелган чират, сөй­ләшен­гән бәя буенча. Сәвия белә, бер мич чыгару унбиш тәңкә тора, ә абыйсына был­тыр җәй сатып алынган лисәпид өчен әнисе нәп-нәкъ дүрт мич бәясе, ягъни алт­мыш сум түләгән. Әлеге лисәй­нең күп­ме тор­ган­лыгын йок­лаган­да да аяк­ларын пидәл әй­лән­дер­гән кебек сел­кетеп ятучы абыйсы Ша­мил, Сәвия һәм аларның энекәш­ләре Фәнис кенә түгел, ә абыйсының иптәш малай­лары да, күр­ше-күлән дә көненә бер­ничә тап­кыр ише­тә булыр. Әниләре Мәрьям кыч­кырыб­рак сөй­ләшә шул. «Ир дә, хатын да — үзем. Кычкыр­сам да, сүгенсәм дә гөнаһ түгел», — дип кенә аклана ул бөтен­ләй үк кызып кит­кән чак­ларын­да. Ни генә бул­масын, Сәвия өчен әнисен­нән дә матур, әнисен­нән дә ях­шы кеше юк бу дөньяда. Шу­ңа да кич­тән аның «струментлар» салын­ган иске кара күн сум­касын бар­лавын күр­сә, йөрәге өзелеп төшәр­дәй була кыз­ның. Ир­тәгәсен тагын адашкан бәб­кә төс­ле ял­гыз­лары ишек алдын­да, кап­ка төп­ләрен­дә, йә бул­маса ян­бак­чада каңгырып йөриселәре бар икән. Абый­лары болын­да, йә кыр­да чак­та өй ише­ге дә йозак­ка бик­ләнә бит әле. Игезәк­ләр­дәй охшаш, борын аслары каралып бет­кән сип­кел­ле йөз­ле балаларының мун­ча идәненә аяк­ларын бөк­ләп уты­рып бакалар сай­раш­кан көй­гә көненә ике мәр­тәбә ипи белән сөт кенә ашап торуларын белә дә соң әниләре. Ба­рыбер сары бал­чыгы мәңге юы­лып бет­мәс «мас­тирогын», кеч­кенә бал­тасын, шомарткыч так­тасын алып, чакыр­ган җиргә китеп бара шул. Җәй тиз үтә, кыш чыгар­лык акча юнәтәсе бар, ди. Их, әтиләре исән бул­самы!

Хәер, күр­ше Әс­ма, Са­җи­дә апа­лар­ның да көн­дез өй­дә тор­ган­нары юк. Ярый әле әниләр­нең кай­сын кыр­дан, кай­сын урман­нан, ә Сәвиянең әнисен һа­ман да шул бал­чык-кир­печ ара­сын­нан өй­гә ашыктыручы «көтү кай­та» дигән тыл­сым­лы сүз бар. Мань­калар­ны, Зурь­калар­ны савасы бул­маса, яз туган Күбәләк, Йолдыз­лар су кушыл­ган җы­лы сөт сорамаса, бил­ләһи, җәй буе балалар ана­ларын бер күрер­гә тил­мерер иде...

Куе кара чәчле түм-түгәрәк нәни башына төшкән менә шун­дый уйлар­дан оеп утырган кыз­чык кинәт дерт итеп кит­те:

— Сәвия-ү-ү! Ач кап­каны!

Мал-туарларының авылга кер­гәч тә исән-имин абзар­га ябылуы өчен җа­вап­лы абыйсы Ша­мил тавышы бу. Хәзер аңа сыерлары да кушылачак:

— Му-у-у-у!

Сәвия абы­на-сөртенә йөгереп урыс кап­кага барып ябыш­ты. Капканы ачып җибәрүе бул­ды, әнисе мичтән чуенлы бәрәңге ала тор­ган «ухбат»тан да зур­рак мөгез­ле сыерлары килеп кер­де. Аның артын­нан тузан­лы мамык кисәкләрен хәтерләтеп сарык-бәрәннәр атылды. Иң соңыннан инде авы­зы ерылган, әнисе әйтмеш­ли, «Берлин­ны алган кыяфәттә» Ша­мил абыйсы күрен­де. Ул Берлин­ны алуы ни буладыр, күрше Сәлим абый да хатыны Са­ния апа­ны кап­ка төпләрендә шулай җырлап кар­шы алганын еш ишетә кыз:

Са­ниякәй эштән кай­та

Берлин­ны алган кебек.

Сәлим мес­кен кар­шы ала

Плин­га кал­ган кебек...

Тик Сәвиянең бер дә «плинга калып» өйдә уты­расы кил­ми әле мон­да. Аның үзе генә белгән сере, үз «эше» бар җәй­ге кояш бае­шының бу сих­ри мәлен­дә. Кы­зый еш кына, әнисе болын­нан ияреп кайткан кигәвеннәрне куа-кар­гый сыер савар­га керешкәч тә, аягына иске чүәген эләктерә дә, чиләккә чаж да чож төшкән сөт тавышын тыңлый-тыңлый, тык­рык­тан ындыр артына йөгерә. Бүген дә нәкъ шулай бул­ды. Сөт тавышы ише­тел­ми баш­лагач, Сәвия кулын­дагы кыс­ка таяк белән кой­мага сугып үзе көй чыгарып барыр­га тотын­ды. Кы­зык бит... Тык-тек, тык-тек, тек-тек-тек... Койма ярыгын­нан үрелеп аны гаҗәпләнеп күзәткән кояш нур­лары белән качыш­лы да уйнап маташ­ты әле ул. Тик алардан качып буламы соң! Тыкрык бетеп ачык урынга килеп чыгуы бул­ды, алсу нур­лар аны: «Эләктеңме, шук кызый!» — дип кочып ук алдылар. Сәвия нур яңгыры астын­да чирәм урт­лаган, бөтен ындыр артын тутырып тарал­ган сарык­лар янына кил­де. Аннан: «Ник өйләрегезгә кайтмый­сыз, хуҗала­рыгыз көтәдер сез­не, вәчкәйләр» — дип әбиләрчә так­мак­лый-так­мак­лый көтү ара­сын­нан яшь бәрәннәрне эзләргә кереш­те. Кыз белә, гадәттә алар ада­шып, әниләреннән аеры елап, бәэл­дэп йөриләр, баш­сыз­лар. Менә, әйтте бит, күр инде: бер­се ап-ак, икенчесе аклы-каралы, шун­дый матур­лар, бөдрәләр үзләре! Кычкыра-кыч­кыра тавыш­лары кар­лыгып беткән мес­кенкәйләрне Сәвия кулы белән этә-төртә көтү тарал­ган ындыр буй­лап куа­лап кит­те. Ә очлы күзләре чирәм ашау кай­гысы бул­маган ял­гыз әни сарык­ны эзләде. Ул каядыр шун­да гына булыр­га тиеш, шун­да гына. Нинди әни, балаларын таш­лап, тыныч кына абзар­га кай­тып печән күшәсен ди. Менә хәзер килеп чыгачак сарык, менә хәзер... Кыз ял­гыш­мады. Кинәт бер «вәчкәй» бәрәннәргә таба ыргыл­ды. Ул да бул­мады, бәләкәчләр дә әниләрен танып алдылар. Һәм ике­се ике як­тан йөгереп килеп кой­рык­ларын про­пел­лер кебек зыр-зыр әйләнде­рә-әй­лән­дерә сарык­ны имә баш­ладылар. Сәвиянең йөзен елмаю бал­кыт­ты. Булды бүгенгә! Ул олы­лар­ча шалт-шолт кулын кул­га сук­калап куй­ды. Әни белән бала аерыл­мас­ка тиеш, шулай гына рәхәт. Әтиләре бул­са, Сәвиянең әнисе дә гел өйдә торыр: көненә әллә ничә тап­кыр тәмле аш пешерер, ян­бак­чада матур чәчәкләр үсте­рер иде. Ак­ча дигәнен әтисе апкай­тыр иде әле... Һич югы, бер генә тап­кыр әниләре энекәше белән ике­сен үзе белән алып бар­сын икән дә бит. Юк шу-у-л... Сәвия башын иеп моңсу гына тык­рык­тан өйләренә таба атлады. Ку­лын­дагы таяк­чыгы кай­дадыр төшеп кал­ган, кой­мага сугып көй чыгару уе да эреп дигәндәй юк­ка чык­кан иде кыз­ның.

Могҗиза димә, шул кич­не йок­лар­га ят­кан­да әниләре иртәгәсен Түбән урамда яшәүче Рәсыйх абзый­лар­га Сәвия белән Фәнис­не дә ияр­теп төшәр­гә вәгъдә бир­де. Үзе:

— Ир­тәгә без­нең урам буй­лап чегән­нәр җырлап-биеп, кан­цирт куеп йөриячәк­ләр икән. Бәл­ки, абы­е­гыз белән өй­дә генә калыр­сыз? Күр­ше Рәшидә әбие­гез дә хәл белер­гә керер­мен дигән иде, — дип сөй­лән­де. Тик кая ул әнисенең хәй­ләкәр карашын күрү дә, соңгы әй­тел­гән сүз­ләр­не ише­тү! Бу минут­та балалар­ны тәмам бәхет бас­кан иде.

Сәвия ничек елмаеп йок­лап кит­кән бул­са, иртән шулай елмаеп уян­ды да шикел­ле... Ә инде менә төш җиткән­дә кыз­ның йөзенә «ник тудым?» кыяфәте чык­кан иде. И-и-и, бер генә дә күңелле түгел икән бит әнисенең эшен­дә. Сәвия белән Фәнис күр­гән бөтен игъ­тибар — иртән Рәсыйх абзый хатыны Рәсимә апа­ның ашы­гып алар учы­на сал­ган ике­шәр эш­ләпә кән­фит белән берәр прән­нек бул­ды. Ан­нан кит­те ыгы-зыгы: кир­печ ташу, измә изү, ком иләү. Юл­да тор­магыз, имгәнер­сез, әние­гез­не аптырат­магыз — балалар­ның олы­лар­дан ишеткән сүз­ләре әнә шун­нан арт­мады.

— Мәрьям апа, авырдыр инде сиңа бу балалар белән, авырдыр, — дип башын чай­кады ара­дан бер­се.

Әнисе дә, Сәвияне гаҗәпкә кал­дырып:

— Сөй­ләмә дә генә инде, күр­шекәем, бик авыр. Үзем генә беләм, — дип куй­гач, кыз түз­мәде:

— Әни, ник авыр дип торасың, син бит без­не күтәр­мисең, яныңнан үзебез йөрибез! — дип әй­теп сал­ды. Китте көлеш... Берни аңламаган кыз үпкәләп читкәрәк китеп утын түмәркәсенә барып утырды. Ул чын-чын­лап кап­ка төп­ләрен, өй­ләрен сагын­ды. Югый­сә әнә йортлары матур булып әл­лә каян күренеп тора, тык­рык­тан гына менәсе дә уңга борылып керәсе. Ял­гыз­ларына гына кай­тыр­га әниләренең рөх­сәте юк шул. Чү! Җыр-гар­мун тавыш­лары да ише­телә түгел­ме? Әл­лә чын­нан да чегән­нәр килгән инде? Их, ник кенә әнисенә ияр­деләр алар? Ал­тын­су ком­нан гараж ясап, трактор тимерен машина итеп тыныч кына уйнап утырган Фәнискә дә ачуы гына чык­ты кыз­ның. Ул сикереп тор­ды да рәшәткәле кап­касы ярым ачык кал­ган бак­чага кереп кит­те.

У-у-у, мон­да матур икән! Кыз түтәлдә тирбәлгән чәчәкләргә аһ итте. Эскәмиягә чыгарып тезелгән чүлмәкләрдәге куп­шы яран­нар да искитмәле иде. Сәвия шул­чак сулы зур тагарак янын­дагы яшел «ләйкә»не күреп алды. Әһә, кыз­га да эш булыр­га тора әле биредә. Та­гарак кояш­та көмешләнеп ял­тырап ят­кан җылымса су белән туп-тулы. Кы­рын­да чүмеч тә бар. Менә шулай... Кызның батырып су алырга җыен­ган чүмеч­ле кулы һава­да эленеп кал­ды. Күр, су өстендә бер­ничә бөҗәк тыпыр­чынып ята түгел­ме? И бичаралар! Эчәселәре килеп бат­кан­нар инде болар. Сәвия тиз генә үлән кыягы өзеп алды да бөҗәкләрне кот­кару «опе­рация» сенә кереш­те. Менә бер­се корыга чыгарыл­ды, аннан икенчесе, өчен­чесе. Бе­рен­чесе шун­дук очып та кит­те! Кызның күңелен шат­лык биләп алды. Ул үзен бик тә кирәкле, ях­шы эш эшләгән кебек хис итте. Ин­де «ләйкә»гә су тутырыр­га да була. Кинәт кой­ма буендагы зур бул­маган агач корыл­мадан нин­дидер тавыш ише­телгәндәй бул­ды. Сәвия сак кына атлап шун­да юнәлде. Бу корыл­ма-чит­лек­нең кояш­ка карап тор­ган ягын­да әлүмин рәшәткә генә икән. Кыз якын­рак кил­де һәм эчтә ап-ак куян күреп өнсез кал­ды. Аның тере куян­ны берен­че күрүе иде. Озын колак­ларын арт­ка салып кызыл күзләре белән Сәвиягә карап уты­ручы бу җәнлек китап битеннән сикереп төшкәндер кебек тоелды. Кичә абыйсы укы­ган китап­тан инде.

Ку­ян, син кай­да?

Яшел тугай­да...

Түгел шул, тугай­да түгел, Рәсыйх абзый­лар­ның бак­часын­да булып чык­ты куян­кай. Сәвияне тәмам бәхет бас­ты. Ул ак йом­гак­тан күзен ала алмады. Аның һәр хәрәкәтен: оясының бер поч­магын­нан икенче поч­магына күчеп йөрүен, әле кәбестә яф­рагын, әле кишер сабагын иснәп карау­ларын рәхәтләнеп, дөньясын оны­тып күзәтте...

— Хайт, кызый­ны!

Сәвия көтелмәгән тавыш­тан сикереп куй­ды.

— Ку­рык­ма, әнә куян курык­сын. Син бит куян түгел, аучы кызы.

Кып-кызыл йөзенә елмай­ган кыяфәт чыгарыр­га тырыш­кан бу абзый­ны Сәвиянең кай­дадыр күргәне бул­са да, аның кем икәнен тәгаен исенә төшерә алмады.

— Ау­чы кызы түгел мин, мич­че Мәрьям кызы!

Күзләре төсен кояш алган­дай тонык­ланып кал­ган абзый сүзен дәвам итте.

— Әйе, әниең мич­че, ә менә әтиең тирә-як­ка бер аучы иде. И-и аның атып алган үрдәкләренең, мин сиңа әйтим, санын бер Хо­дай үзе генә беләдер. Ях­шы кеше иде атаң. Моңлы итеп җырлый иде, патамуш­ты ятим бала булып үскән. Ә әниең усал, каман­дир!

— Усал түгел минем әни!

Сәвия нишләргә белмәде. Ка­ян килеп чык­ты соң әле бу абзый? Әллә ниләр сөйләнә, кырын­маган, ямьсез.

— Яңа гына мине бөтен күршеләр алдын­да рис­вай итте анаң. Ял­кау имгәк, исе­рек түмгәк, имеш. Кыска буй­лы булуы­ма мин гаеплеме? Төтен юлын дөрес кал­дыр­мый­сың, астарак бул­ган, кеше биеклегендә кирәк иде дигән идем, менә шулай изүемнән эләкте­реп алды да мич янына китереп тә бас­тыр­ды. Син үзеңне кешегә чут­ламый­сыңмы әллә, синең буе бит, күр дип миннән кыч­кырып көлә дә баш­лады. Киңәш итәргә дә ярамаган. Бөтен күршеләр алдын­да рис­вай итте. Сез ятимнәрне дә кагып-сугып үстерәдер әле. Кыйный­мы әние­гез дим?

Кыз абзый сөйләгәннәрдән соңгы ике сүзне генә аңлады.

— Кыйнамый! Ул усал түгел, матур күлмәкләр тегә, тәмле бавыр­сак пешерә!

— Ник балага бәйләнәсең, Га­ли?

Аш­ка турар өчен суган кыягы өзәргә дип бак­чага чыгып килүче хуҗа хатын Рәсимәнең тавышы кырыс яңгырады.

— Нинди бәйләнү ди, күрше. Гәпләшәбез әле менә сеңелкәш белән. Күз караш­лары да сурьезный, сөйләшүләре дә гел олы­лар­ча бу баланың.

— Синдә генә ул бала акы­лы да юк. Бе­раз гына Рәсыйхка булышыр идең, ичмасам, измә изеп кул­лары тал­ды әнә.

— Юк инде. Бе­рен­чедән, миңа авыр эш эшләргә ярамый, дух­тыр куш­мый, икенчедән, телчән Мәрьямегез­не киламитрдан әйләнеп уза­чак­мын дип яңа гына үземә сүз бир­дем.

Рәсимә апа куян чит­леге янына кил­де дә кинәт Га­лигә борылып:

— Ку­ян бәлеше аша­мыйм дип тә сүз бирмәгәнсеңдер бит?

Га­ли сап-сары тешләрен күрсәтеп ыржай­ды.

— Шту син? Ах­мак мәллә мин!

— Алай­са, хәзер үк менә бу куян­ны суеп туна. Кичке ашка бәлеш булыр, Ал­ла боерса.

Рәсимә Сәвиянең зур итеп ачылган күзләренә карап, аклан­ган­дай:

— Ял­гызы гына бит. Ба­лалар­ның да исләре кит­ми хәзер, аша­тыр­га-эчер­тергә дә оны­талар. Баштагы мәлне генә көне буе янын­да бөтерел­деләр, — дип өстәде дә, Сәвияне чәйгә чакырып, ашы­гып бак­чадан чыгып кит­те.

Га­ли канәгатьлек белән кул­ларын уды.

— Бер тавык та бер савыт дигәндәй, бәлеш янына ак башы да булыр кебек әле мон­да, мич­че кызы! Хәзер үткен пычагым­ны гына алып киләм дә, кых-х-х куян­ны, — дип муе­нына сызып күрсәтте дә юк бул­ды.

Сәвиянең йөзе кой­ма буенда үскән ромаш­ка таҗыдай ага­рып чык­ты. Нишләргә? Ку­ян­ны ничек кот­карыр­га?! Ул озак уйлап тор­мый агач бор­гыч­ны борып чит­лек ише­ген ачты да:

— Кил тизрәк. Тырмаш­ма, — дип, куян­ны колак­ларын­нан эләкте­реп алды. Ни гаҗәп, куян бераз тыпыр­чын­гач, кыз­ның кочагын­да тыныч­лан­ган­дай бул­ды. Сәвия аркылы-тор­кылы киртәләр белән генә бүленгән бәрәңге бак­часына таба кит­те. Җайлы гына итеп ике киртә ара­сын­нан шуып чык­кан кыз, шау чәчәк атып утырган бәрәңге сабак­ларын ерып, йөгерергә үк тотын­ды. Бакча уртасына җиткәчрәк, бураз­нага сузылып ят­ты, үзе бер­тук­тамый куян­ны сый­пады. Дөп-дөп-дөп... тип­те куян­кай­ның йөрәге. Кызның йөрәге дә аны­кын­нан калыш­мады. Шулчак Сәвия борын төбендә генә сел­кенгән яф­рак­та ял итеп уты­ручы кам­каны күреп алды: «Камка тутай, ирең килә кам­чы белән кый­нар­га. Оч та кит!» Шул сүзләрне генә көткән кебек, кызыл­лы-каралы яп­ма ябын­ган бөҗәк очып та кит­те. Их, минем дә канат­ларым бул­са, дип уйлады кыз. Ми­нут эчендә үзебез­нең ишек алдына очып төшәр идем. Ку­ян белән өйгә кереп бикләнер идек. Әни кайткан­чы ишекне бер­кемгә дә ачмас идек...

Калганы кур­кыныч төштәге кебек кенә бул­ды. Олы йон­лач кул­лар Сәвиядән куян­ны тар­тып алдылар. Кәкре симез аяк­лар бәрәңге чәчәкләрен тап­тый-тап­тый алпан-тилпән абзар­га таба атлады. Бу­раз­нага ятып үксегән, аклы күлмәге кара бал­чык­ка буялып беткән кыз­ның кай­нар чишмә булып аккан күз яшьләрен күрмәс өчен кояш болыт артына йөзен яшер­де дә әкрен генә офыкка таба тәгәрәде. Са­бый­ны әле чәчләреннән сый­пап, әле кул­ларын­нан үбеп юа­тыр­га теләгән җәйге йом­шак җил дә арып-талып янәшә ятып йок­лап кит­те...

— Кы­зым, син кай­да-а-у?..

— Сәвия-ү-ү!

— Син кай­да-а-а?

— Яшел тугай­да, — дип елмай­ды Сәвия йокы ара­лаш, әнисенең җылы кочагын­да тирбәлә-тирбәлә.

— Ку­ян­каем, йом­шак күңелкәем, — дип уфтан­ды ана. — Бу каты бәгырьле дөньяда ничекләр яшәрсең икән син?!

Өстәгеләрдән дә өстә

— Бахх! Ба-бах! Тук-тук!

— Йә, Ходаем, йоклап кына китәм дигәндә! Нишләтергә инде бу өстәгеләрне?

Зөләйха күзен ачты. Өстәлдәге сәгатьнең янып торган саннары: «Әһә, сиңа да йокы юкмени?» — дигәндәй, хатынны үртәп биешеп алдылар да төнге берне күрсәтеп, тынып калдылар.

Икенче катка яңа күршеләр килеп урнашканнан бирле Зөләйхалар фатирында тынычлык бетте. Көндез дә тавыш, төнлә дә. Ә ял көннәрендә әйтерсең лә шайтан туе котыра. Өч баласы булган әлеге урыс гаиләсе белән ире дә сөйләшеп карады, Зөләйха үзе дә берничә кат оялтып төште, барыбер файдасы тимәде. Валлаһи, тормыш түгел бу, тәмуг! Утыр инде менә хәзер төн убыры булып, ни йокы, ни ял күрми, чирек гасыр тир түгеп алган таш читлектә. Их, авыл өендә яшәсәң икән лә ул! Шушы теләк-хыялы хатынның йокысызлыктан кызарган күзләрен мөлдерәмә яшь белән тутырды...

Авыл өе дигәндә, Зөләйха, билгеле инде, иң әүвәл Дим авылындагы газиз әбисенең йортын күз алдына китерде. Нарат бүрәнәләрдән генә өелгән, шуңа да хуш исле һавасын сулап туймаслык өйдә үтте энесе Фәнис белән Зөләйханың балачак, үсмер еллары. Ул өйнең буяу ише әйбер белән бөтенләй таныш булмаган киң идән такталарына һәрвакыт кулдан тукылган буй-буй җәймәләр җәелгән булыр иде. Ишекләренә, мич аралыкларына аллы-гөлле чаршау-кашагалар эленгән, тәрәзләрен, җәен-кышын шау чәчәктә утыручы яраннарны күз тимәслек кенә итеп бераз каплап торучы ап-ак челтәр-пәрдәләр бизәр. Ә инде өйнең иң асыл, иң затлы бизәге булып, әле түр якта, әле олы мич тирәсендә мәш килеп, бәләкәй генә гәүдәле, йомшак күңелле, эшсез торуның ни икәнен дә белмәс Рәйсә әбиләре йөрер. Күршеләре әйтмешли, Рәйсәттәй.

Бирсә дә бирер икән Ходай адәм баласына сабырлыкны! Авылда әбиләренең фәрештәдәй холкына сокланмаган, аны ихтирам итмәгән кеше булмагандыр, мөгаен. Менә шушы һичбервакыт гайбәт сөйләмәс, сүз белән түгел, карашы белән дә кеше рәнҗетмәс әбиләре көтмәгәндә нык кына авырып китте. Аллаһының рәхмәте белән, терелеп, аякка басты-басуын, тик ялгызы гына булганда, кемнәрнедер бик каты ачуланып сүгә торганга әйләнде.

— Әшәке җаннар! Кайчан безне тынычлыкта калдырырсыз икән? Яшәргә ирек бирмисез!

Бу әле әбисенең билгесез затларга яудырган каһәрләүләренең йөздән бер өлеше генә иде.

Кайчагында әбисе сизмәгәндә мәктәптән кайтып кергән Зөләйханың, аптырап:

— Әй, әби, кемнәрне генә шулай ачуланасың соң син? — дигән соравына Рәйсәттәй, тыныч кына:

— Кемнәрне булсын, өстәгеләрне инде, — дип җаваплый килде. Ул чакта кыз: «Самолетта очучыларны әйтәсеңме, әллә вертолеттагыларынмы? Бәлки әле чит планетадан килүчеләрнедер? — дип көлгән булса, бүген ул, күпме гомер узгач, гади авыл карчыгының әлеге сүзләрендә тирән мәгънә ятуына төшенгәндәй булды...

Өстәгеләр, өстәгеләр... Уйлары Зөләйхага һич тынгылык бирмәде. Алар аны тагы да еракка, сабый чагына ук алып киттеләр. Хатын аларга иярмәскә теләп ничек кенә карышса да, барып чыкмады. Зөләйха аңлады: иртән эшкә керфек тә какмаган килеш барачак...

Аның күз алдына ерак Урал таулары, ел әйләнәсенә сөрем эчендә утыручы туган шәһәре Түбән Тагил килеп басты.

Түбән Тагилда да алар үз өйләре белән яшәделәр. И-и ул яңа өйнең биеклеге, иркенлеге! Әллә биш яшьлек Зөләйхага гына шулай тоелды микән? Сары чәчәкле аланны хәтерләткән идәндә энесе Фәнис белән колыннар кебек уйнаклап, кояш куяннары белән куышып йөгергәннәре әле дә исендә. Бигрәкләр дә нурлы иде, якты иде ул чакта дөнья! Балачак күгендә әниләре кояш, әтиләре ай булып балкыгангадыр. Шулайдыр. Зөләйха ирексездән:

Кояш, кояш, мәңге балкый,

Мәңге нур сибә... –

дип көйләде. Аннан, кычкырып елап җибәрмәс өчен, юрган почмагын тешләде дә күзен йомды...

***

— Иртәгә тимер юл вокзалына төшеп, Мәскәү поездына билет алып кайтасы булыр. Тәвәккәлләп, атна көн юлга чыгарбыз дип торам. Тире-күн ише әйберләр дә берничә тун тегәрлек кенә калып бара, башкала татарларының ушын ала торган казылыкның да самый өлгергән чагы. Күрше хаклы, безнең чормадан килгән тәмле ит исе бөтен Тагил мәчесенең йокысын качырды инде. Шулаймы, кызым? Кем әйтмешли, сатасын сатарбыз, аласын алырбыз, исән булсак.

Бу — әтисенең тавышы. Кулындагы ялык-йолык килеп торган зур кайчы тирегә акбур белән сызылган эзләр буйлап йөгерә. Өлгергән арыш төсендәге чәч-кашлары арасыннан күк чәчәк төсендәге шаян күзләр елмая.

— Ярый соң, мин риза. Ходайга тапшырырбыз. Балаларны, гелдәгечә, Сания апа карап торыр.

Тавышның монысы, бәрхеттәй йомшак, ягымлы-назлысы, тегү машинасы артында утыручы әнисенеке. Келтер-келтер, келтер-келтер...

— Бүген мунча ягып кертәсе иттем әле үзегезне. Суын ташып, кабызып та җибәрдем инде!

Әлеге чатнап торган тавыш иясе — ишектән суык һава белән җитәкләшеп килеп кергән, алардан берничә йорт аша гына яшәүче Сания апалары бугай. Әйе, нәкъ үзе. Чү! Иреннәре бертуктаусыз елмая, ә күзләре никтер усал карый. Карашы гел тычкан аулаган мәченеке шикелле, өйнең бер почмагыннан икенчесенә йөгерә.

— Әй, апа, нишләвең инде бу? Иске авыздан яңа сүз дигәндәй. Өченче көн генә мунча юындык түгелме? Көннәр бик салкын тора бит, балаларны чирләтербез йә. Иркенләп, тәмләп җизни белән икәү парланырсыз инде бүген. Мәтрүшкәле себерке — бездән. Хәзер чормадан алып төшәм.

— Ә мин коймак пешереп торырмын. Мунчадан туры монда кайтырсыз, баллап чәй эчәрбез.

— Юк, юк! Сезнең өчен генә дип яктым. Үпкәлим, мәгәр, бармасагыз! Туган итмисез, димәк...

Йөрәген тырмый-тырмый сүтелгән хәтер йомгагының җебе шул турыга җиткәч, Зөләйха, кисәк кенә, үзен-үзе белештерми, өстеннән мамык юрганын алып атты һәм караватына торып утырды. Әйтерсең лә, моннан кырык биш ел элек түгел, ә нәкъ менә бүген, хәзер аларның язмышлары, киләчәге хәл ителәчәк иде. Ул мизгел эчендә, теге ерак кыштагы шикелле, әнисенә елышып еламсыраган кызчыкка әйләнде дә:

— Әнием, бармыйк мунчага, минем инде йокым килә. Әнә Фәнис тә күзен уып утыра. Бармыйк, әнием, яме? — дип такмакларга тотынды.

— Бармыйк мунчага, бармыйк, әнием! Тыңлама Сания апаны. Тыңлама әтине...

Шулчак чиксез дулкынланган хатынның колагына әтисенең ягымлы тавышы ишетелеп киткәндәй булды:

— Апаның хәтерен калдырмыйк инде, кызым. Әниең белән тиз генә юынып кайтыйк. Ә сез энекәшең белән икәүләп тәрәзәдән карап безне көтеп торыгыз, яме?

Зөләйха шул тавышка буйсынып, ни сәбәпледер кичтән бүлмә уртасында торып калган урындыкка абына-сөртенә, тәрәзә каршысына ашыкты. Урамда бүген дә, ул чактагыдай, ап-ак кыш, күбәләктәй кар бөтерелә иде...

Балалар елый-елый шешенеп беткән йөзләрен бозлы тәрәзәгә терәп, мунча сукмагыннан күзләрен алмыйча, әтисе белән әнисенең кайтуын озак көтте. Тик ул төнне өйнең бусагасын күрше әбине иярткән Сания апалары гына атлап керде. Һәм нәкъ менә шушы әбекәйдән сабыйлар иң беренче тапкыр, моңарчы ишетмәгән, ул минутта аңламаган да, ләкин инде моннан соң аларны гомер буе озата барачак «ятимнәр» сүзен ишеттеләр... Өстенә бик тә авыр йөк алган бичара карчык, яшьле күзләрен Зөләйха белән Фәнистән яшерергә тырышып, башларыннан сыйпый-сыйпый аларны юатканда, йокларга үгетләгәндә Сания апалары, әтисенең бертуган апасы, ни гаҗәп, өйнең астын-өскә китереп нидер эзләвен генә белде. Тапты да бугай, аның куенына төенчекләр кыстырып, әледән-әле урам якка чыгып йөгергәне шәйләнде. Зәңгәр ишек, сулкылдаган тавыш чыгарып, һәр ачылып ябылган саен ике пар нәни күздә дә өмет чаткысы кабынып сүнгәнен күрдеме икән соң ул? Юк, күрмәгәндер. Аңын-җанын томалаган комсызлык, чит байлыктан көнләшү аны дөм сукыр иткән, тәмам таш бәгырьгә әйләндергән төн иде бу...

— Бах! Ба-бахх!

— Йә, Ходаем! Йоклап кына киткәннәр иде, бәгырькәйләр.

Чормадан килгән тавышка сискәнеп уянган Фәнис, аннан инде Зөләйха да, кычкырып елап, кабат әниләрен чакыра башладылар. Бу хәлләргә йөрәге әрнүдән гаҗиз булган күрше әби, өзгәләнеп, яшь катыш нәфрәт тулы күзләрен түшәмгә төбәде:

— Имансызлар! Гөнаһысын кая куярсыз икән?

Өстәге дөбердәү таңга кадәр тынмады...

Зөләйха, ул кара төнне энесе белән икесенең котын алган, куркудан куырылырга мәҗбүр иткән әлеге тавышларның, мунчада ис тиюдән үлеп яткан әти-әнисенең хәләл малын бүлешүче, дөресрәге, урлап ташучы ерткыч туганнарының аяк тавышлары булуын еллар узгач кына белде. Белде һәм мәңге кичермәячәген аңлады. Аның йөрәгендә, канлы таш-төер булып, чиксез рәнҗү, аяусыз язмышка үпкә торып калды. Әлеге төерне, меңнәрчә чакрым юл үтеп, үксез оныкларын татар иленә алып кайткан һәм хәленнән килгәнчә тәрбияләгән Рәйсә әбисенең йомшак сүз-гамәлләре дә, газиз әнисенең сеңлесе, аңа ике тамчы судай охшаш Мәүлия апасының якты йөзе, назы да, башка туганнарының, күршеләр, авылдашларының искиткеч яхшы мөнәсәбәте дә эретә алмады...

— Зең-ң-ң!

Зөләйха дерт итеп китте. Кыңгырау шалтырый! Аның башыннан яшен тизлегендә: «Кем булыр бу? Ире төнге сменада, кызы Гүзәл күптән үз бүлмәсендә йоклап ята», — дигән уй үтте. Ул сак кына басып ишеккә якынайды һәм шалтырауның кабатланганын көтеп, тынып калды. Тик тавыш башка кабатланмады. «Әллә саташам инде? Шайтан эшедер бу. Тьфу, тьфу, тьфу!« Шулчак Зөләйха мәрхүмә әбисенең дога китабын байтактан кулына алмавын искәрде. Хәер, ул андагы догаларның күбесен яттан белә бит.

Хатын ипләп кенә, инде сап-салкын булып беткән, урын-җиргә барып ятты. Күзен йомды. Керфек очларына эленеп калган, шулай ук суынырга өлгергән яшь тамчылары йөзе буйлап тәгәрәде: «Бисмилләһир-рахмәнир-рахим. Әлхәмдү лилләһи раббил гәләмин. Әррахмәнир-рахим...» Зөләйханың моңлы, аһәңле тавышы фатир эченә генә сыешмыйча, бөтен урамга, алай гына да түгел, бөтен җиһанга таралды, күкләргә ашты. Шуның белән бергә яралы, таш-төерле күңеле, барча галәмне тәрбия кылучы, яшәтүче, бөтен өстәгеләрдән дә өстә һәм өстен булган, рәхимле вә изгелекле Аллаһы Тәгаләнең кодрәте белән, бушый, иркенәя, сафлана барды... Озакламый ул тирән йокыга талды. Эшкә уянырга нәкъ бер сәгать вакыт бар иде.